مکاسب محرمه، قمار، بازی با آلات قمار بدون رهان

یادداشت

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث قمار در مساله بازی با آلات متعارفه بدون رهان بود. مباحثی مطرح و ادله‌ای اقامه شد و فرمایش امام خمینی (ره) را خواندیم.
فرمایش محقق سبزواری
«... لصدق القمار عليه عرفاً، فتشمله العمومات و الإطلاقات قهراً»[1] .
قمار بر لعب به آلات قمار صدق می‌کند. در عرف به کسی که با آلات قمار بازی کند؛ حتی بدون رهان، قمارباز می‌گویند.
آیا این صدق عرفی درست است؟ ما سه نوع صدق و مصداق داریم:
1. مصداق شرعی: در صورتی است که شارع لفظی را بر معنایی وضع کرده باشد؛ مثلاً لفظ نماز را بر این ارکان مخصوصه وضع کرده است.
2. مصداق لغوی: یعنی معنایی که کتب لغت برای لفظ بیان کرده‌اند.
3. مصداق عرفی: یعنی در عرفه مسامحه می‌کنند و این را به عنوان قمار می‌شناسند.
ممکن است مصداق عرفی و لغوی و عرفی چیزی یکی باشد. مشکل در جایی پبش می‌آید که مصداق لغوی با مصداق عرفی متغایر باشد. ممکن است مصداق لغوی و مصداق عرفی لفظی در زمان شارع یکی بوده باشد ولی در زمان ما، متغایر شده باشند. بدین جهت میرزای قمی می‌فرمایند که مقصود از حجیت ظواهر، حجیت ظواهرِ زمان شارع است؛ نه زمان ما. پس اگر می‌خواهیم روایتی را معنا کنیم، باید به معانی آن‌ها در عرف زمان شارع مراجعه کنیم. معنای بسیاری از الفاظ در زمان شارع را می‌توان با مراجعه به کتب لغت قدیمی بدست آورد.
سؤال: لفظ قمار در زمان ائمه (ع) بر لعب با آلات متعارفه بدون رهان اطلاق می‌شده یا نه؟
باید ببینیم در عرف آن زمان لفظ قمار بر لعب با آلات متعارفه بدون رهان اطلاق می‌شده یا نه. اگر در آن زمان اطلاق نمی‌شده ولی در زمان ما اطلاق می‌شود، در این صورت این دلیل به درد ما نمی‌خورد؛ زیرا عرف زمان ما نمی‌تواند مبین کلام امام صادق (ع) که در هزار و چهارصد سال پیش صادر شده است، باشد.
پس حرف ما درباره سخن محقق سبزواری که فرمود «... لصدق القمار عليه عرفاً، فتشمله العمومات و الإطلاقات قهراً»[2] این است: منظور از عرفی که فرمودید، عرف چه زمانی است؟
1. اگر مقصودتان عرف زمان شارع است: کتب لغت فرمایش شما را تأیید نمی‌کند و در زمان شارع لفظ قمار بر لعب با آلات متعارفه بدون رهان اطلاق نمی‌شده است.
2. اگر مقصودتان عرف زمان ماست: عرف این زمان نمی‌تواند مبین فرمایش امام در هزار و چهارصد سال پیش باشد.
البته با توجه به این که بیشتر علما از صدر اسلام تا کنون، بازی با شطرنج و نرد را حرام دانسته‌اند، ما احتیاط می‌کنیم و آن را حرام می‌دانیم و این احتیاط به نحو وجوبی است. ولی در مورد سایر آلات قمار، این را قائل نمی‌شویم.
لذا آیت الله سبحانی فرموده‌اند که:
«إستفادة الحرمة فيما تعارف قمار الناس عليه و لكن لم تكن معدّةً إذا لم يكن هناک عوض كما هو المفروض في اللعب بالجوز و البيض، غير تام»[3] .
می‌فرمایند که ما حرمت در لعب با آلاتی غیر از نرد و شطرنج را قبول نداریم.
قول سوم: حرمت لعب با شطرنج و نرد و عدم حرمت در غیر این دو
یعنی بگوییم که بازی با شطرنج و نرد به خاطر وجود روایات خاص، حرام است ولی بازی با غیر این دو، جایز است چون روایت خاصی که بر حرمت دلالت کند، نداریم.
دو دلیل بر حرمت نرد و شطرنج
دلیل اول: روایات
فمنها: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ[4] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى[5] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ[6] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ[7] وَ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ[8] جَمِيعاً عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ[9] عَنْ دُرُسْتَ[10] عَنْ زَيْدٍ الشَّحَّامِ[11] قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ- عَزَّ وَ جَلَ:﴿... فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ‌ مِنَ‌ الْأَوْثانِ‌ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ﴾[12] قَالَ[13] :[14] «الرِّجْسُ‌ مِنَ‌ الْأَوْثَانِ‌ الشِّطْرَنْجُ وَ قَوْلُ الزُّورِ الْغِنَاءُ»[15] .
بررسی سند روایت: تمام افراد موجود در سلسله حدیث، امامی و ثقه اند؛ بجز درست بن أبی منصور که واقفی و ثقه است.
ما این روایات را بر متعارف در آن زمان حمل می‌کنیم. در آن زمان متعارف این بوده که این بازی‌ها با رهان انجام می‌شده است؛ لذا حرمت شطرنج مربوط به لعب متعارف در آن زمان است. یکی از موارد تأثیر زمان و مکان در احکام که امام خمینی (ره) فرمودند، همینجا است. اگر در گذشته آن را با رهان بازی می‌کردند ولی امروزه بدون رهان بازی می‌کنند، پس از آلت قمار بودن خارج شده است و حرام نیست.
و منها:[16] عَنْهُ[17] عَنْ أَبِيهِ[18] عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ[19] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَكَمِ أَخِي هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ[20] عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ[21] عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: «إِنَّ لِلَّهِ- عَزَّ وَ جَلَّ- فِي كُلِّ لَيْلَةٍ[22] [23] مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ عُتَقَاءَ مِنَ النَّارِ إِلَّا مَنْ أَفْطَرَ عَلَى مُسْكِرٍ أَوْ مشاحن[24] [مُشَاحِناً] أَوْ صَاحِبَ شَاهَيْنِ». قُلْتُ: وَ أَيُّ شَيْ‌ءٍ صَاحِبُ الشَّاهَيْنِ[25] ؟ قَالَ: «الشِّطْرَنْجُ»[26] .
بررسی سند روایت: تمام افراد سلسله حدیث امامی و ثقه اند.
به نظر ما:
1. روایت اختصاص به شطرنج دارد.
2. «صاحب شاهین» یعنی کسی که همیشه این کار را انجام می‌دهد و بر این کار مداومت دارد. به کسی که یکبار با شطرنج بازی کند «صاحب شاهین» نمی‌گویند.
3. «صاحب شاهین» به حالت متعارف در آن زمان که لعب همراه مراهنه بود، انصراف دارد.
و منها:[27] عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا[28] عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ[29] عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ[30] عَنْ مُثَنًّى الْحَنَّاطِ[31] عَنْ أَبِي بَصِيرٍ[32] عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (ع): «الشِّطْرَنْجُ‌ وَ النَّرْدُ هُمَا الْمَيْسِرُ»[33] .
بررسی سند روایت: تمام افراد موجود در سند حدیث امامی و ثقه اند.
برخی از علما، مانند مرحوم نراقی، به این روایت استدلال کرده‌اند.[34]
ولی به نظر ما به متعارف در آن زمان که لعب همراه با مراهنه بود، انصراف دارد. پس اگر شطرنج از حالت قمار خارج شود و بدون مراهنه بازی شود، حرام نخواهد بود. ولی اگر از حالت قمار خارج نشده، بازی با آن، چه در جامعه و چه در خانه، حرام است.
دلیل دوم: عدم خلاف
مرحوم نراقی می‌فرمایند که در این مساله اختلافی نیست و حرمت را همه پذیرفته‌اند[35] . اگر این عدم خلاف ثابت شود، ما نیز احتیاط می‌کنیم و نرد و شطرنج را حرام میدانیم. آیت الله مکارم و سبحانی نیز قائل به احتیاط‌اند.
قول چهارم: جواز؛ ولی احتیاط در ترک است.
نظر ما نیز همین است؛ لعب با آلات قماری که از حالت قمار بودن خارج شده‌اند و بدون مراهنه بازی می‌شوند، حرام نیست ولی با توجه به این که اکثر علماء از صدر اسلام آن را حرام دانسته‌اند، احتیاط در ترک آن است.
لذا آیت‌الله مکارم فرموده‌اند: «لا أقول: القمار بدون المراهنة قليل و أنّ الكلمة منصرفة عنه بهذا الإعتبار، بل أقول إنّ الفرد الأكمل الذي يتوجّه النظر إليه و فيه المفاسد الكثيرة هو ما كان مع المراهنة و كان هو الشائع أيضاً في تلک الأيّام. هذا مع الشکّ في كونه بدون المراهنة من مصاديقه حقيقةً»[36] .
ایشان می‌فرمایند که قمار حقیقتاً بر بازی با شطرنج و نرد بدون مراهنه صدق نمی‌کند. به نظر ما فرمایش ایشان درست است.