مکاسب محرمه،قمار،بازی با آلات قمار بدون رهان

یادداشت

بحث درباره این بود که آیا قمار بر لعب با آلات متعارفه بدون رهان صدق می‌کند یا نه؟ مثلاً بازی با شطرنج یا نرد بدون مراهنه، قمار و حرام است یا نه؟
یکی از روایات مربوط به این باب، این است:
و منها: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ[1] بِإِسْنَادِهِ عَنْ شُعَيْبِ بْنِ وَاقِدٍ[2] عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ زَيْدٍ[3] عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ (علیهم السلام) فِي حَدِيثِ الْمَنَاهِي قَالَ: «نَهَى رَسُولُ اللَّهِ (ص) عَنِ اللَّعِبِ بِالنَّرْدِ وَ الشِّطْرَنْجِ وَ الْكُوبَةِ وَ الْعَرْطَبَةِ وَ هِيَ الطُّنْبُورُ وَ الْعُودُ وَ نَهَى عَنْ بَيْعِ النَّرْدِ».[4]
امام خمینی (ره) به این روایت استشهاد کرده‌اند.[5]
بررسی سند روایت: همه افراد موجود در سند روایت، امامی و ثقه اند؛ بجز شعیب بن واقد. شعیب بن واقد مهمل است و همین کافی است برای اینکه بگوییم روایت اعتبار ندارد.
امام صادق (ع): رسول خدا از «لعب» با نرد و شطرنج و کوبه (نوعی طبل که در موسیقی استفاده می‌شود) و عرطبه (که همان تنبور است) و عود و بیع نرد نهی فرمود.
نهی به لعب خورده است و آنچه لعب منهی است؛ فرقی نمی‌کند بر سر پول باشد یا نه. یعنی فرقی نمی‌کند که همراه مراهنه باشد یا بدون مراهنه.
به نظر ما نمی‌توان به این روایت استدلال کرد؛ زیرا:
1. این روایت ضعیف السند است.
2. به متعارف در آن زمان که عبارتست از لعب همراه رهان انصراف دارد. لذا مرحوم امام می‌فرمایند: «اگر شطرنج از حالت قمار خارج شود، دیگر این حکم را ندارد»؛ یعنی در آن زمان آلت قمار بوده است ولی ممکن است الان آلت قمار نباشد؛ یعنی در آن زمان با مراهنه انجام می‌شده و در این زمان بدون مراهنه انجام می‌شود. امام خمینی در اواخر عمرشان فرمودند: «اگر شطرنج از حالت قمار خارج بشود اشکالی ندارد». از این حرف مشخص می‌شود که در ذهن مبارک امام این بوده است که قمار یعنی مراهنه و قمار بدون مراهنه محقق نمی‌شود. لذا می‌فرمایند اگر از حالت قمار خارج شد، اشکالی ندارد و اگر در حالت قمار است و غالب مردم آن را با مراهنه بازی می‌کنند، حرام است.
روایتی دیگر در این رابطه:
و منها: مُحَمَّدُ بْنُ إِدْرِيسَ[6] فِي آخِرِ السَّرَائِرِ[7] نَقْلاً مِنْ كِتَابِ جَامِعِ الْبَزَنْطِيِّ[8] عَنْ أَبِي بَصِيرٍ[9] عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: «بَيْعُ الشِّطْرَنْجِ حَرَامٌ وَ أَكْلُ ثَمَنِهِ سُحْتٌ وَ اتِّخَاذُهَا كُفْرٌ وَ اللَّعِبُ بِهَا شِرْكٌ وَ السَّلَامُ‌ عَلَى‌ اللَّاهِي‌ بِهَا مَعْصِيَةٌ وَ كَبِيرَةٌ مُوبِقَةٌ وَ الْخَائِضُ فیها يَدَهُ[10] كَالْخَائِضِ[11] يَدَهُ فِي لَحْمِ الْخِنْزِيرِ لَا[12] صَلَاةَ لَهُ حتّى يَغْسِلَ يَدَهُ كَمَا يَغْسِلُهَا مِنْ مَسِّ لَحْمِ الْخِنْزِيرِ وَ النَّاظِرُ إِلَيْهَا كَالنَّاظِرِ فِي فَرْجِ أُمِّهِ وَ اللَّاهِي بِهَا وَ النَّاظِرُ إِلَيْهَا فِي حَالِ مَا يُلْهَى بِهَا وَ السَّلَامُ. عَلَى اللَّاهِي بِهَا فِي حَالَتِهِ تِلْكَ فِي الْإِثْمِ سَوَاءٌ ...»[13] .
امام صادق (ع): می‌فرمایند: خرید و فروش شطرنج حرام است و پول گرفتن برای شطرنج حرام است و اتخاذش کفر است و بازی با آن شرک است و سلام کردن بر کسی که شطرنج بازی می‌کند معصیت است و گناه کبیره و کسی که دستش را ببَرد و این شطرنج را بگیرد و بازی کند و...مثل کسی است که دستش را در لحم خنزیر برده است و صلاة ندارد و نمازش قبول نیست تا این که دستش را بشوید؛ همانطور که دستش را بعد از دست زدن به گوشت خنزیر می‌شوید و ... وکسی که بازی کننده با شطرنج را نگاه می‌کند و به او سلام می‌دهد، در حالی که او در حال بازی با شطرنج است، مثل همان شخص است که با شطرنج بازی می‌کند. گناهش اینقدر سنگین است.
امام خمینی (ره) به این روایت استشهاد کرده‌اند.[14]
بررسی سند روایت: علیرغم اینکه که دو نفر از روایت این حدیث از اصحاب اجماع‌اند و محمد بن منصور نیز ثقه و امامی است، ولی این روایت مرفوعه است و اتصال سند ندارد؛ پس سند این روایت ضعیف است.
نمی‌توان به این روایت نیز استدلال کرد؛ زیرا:
1. سند روایت ضعیف است
2. این روایت می‌گوید: «عمل قمار، کفر و شرک است»؛ در حالی که هیچ کدام از علما این را قبول ندارند.
3. هیچکدام از علماء نمی‌گویند که سلام کردن بر قمارباز جائز نیست.
4. هیچکدام از علما شطرنج را نجس نمی‌داند.
5. هیچیک از علما نگاه کردن به شطرنج را حرام نمی‌داند.
پس این روایت چندین مورد خلاف اجماع دارد و اصحاب به آن عمل نکرده‌اند؛ پس نمی‌توانیم به آن استدلال کنیم.
و منها: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ[15] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى[16] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ[17] عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ[18] عَنْ أَبِي الْحَسَنِ[19] (ع) قَالَ: «النَّرْدُ وَ الشِّطْرَنْجُ‌ وَ الْأَرْبَعَةَ عَشَرَ[20] بِمَنْزِلَةٍ وَاحِدَةٍ وَ كُلُّ مَا قُومِرَ عَلَيْهِ فَهُوَ مَيْسِرٌ».[21]
امام رضا (ع) فرمودند: این سه مورد، به منزله یک چیز اند و هرچه که با آن قمار شود، میسر است و باید از آن دوری کرد.
امام خمینی (ع)[22] و آیت الله سبحانی به این روایت استشهاد کرده‌اند.
بررسی سند روایت: این روایت سندش درست است.
به نظر ما نمی‌توان به این روایت استدلال کرد؛ زیرا روایت می‌گوید که قمار «بالآلات المتعارفة للقمار» حرام است و متعارف در آن زمان، لعب همراه با رهان بوده است. لذا انصراف دارد به لعب همراه رهان. علاوه بر این تمام لغویین «قمار» را در جایی می‌دانند که رهان وجود داشته باشد. پس اطلاق و عموم وجود ندارد.
امام خمینی (ره): «الظاهر أنّه بصدد نفي الخصوصيّة عن آلة خاصّة كالنرد و الشطرنج و إلحاق سائر الآلات بهما»[23] . یعنی تمام آلات قمار مثل شطرنج است؛ زیرا در این روایت شطرنج و نرد آمده و اربعة عشر را هم اضافه کرده است؛ پس معلوم می‌شود که منظور آلات قمار است. آلات قمار این حکم را دارد که لعب به آنها حرام است. این فرمایشی است که حضرت امام (ره) فرموده‌اند.
امام خمینی (ره) عبارت دیگری نیز دارند:
«الإنصاف أنّ الخدشة في دلالة الروايات و في إطلاقها في غير محلّها. نعم هي لا تدلّ على حرمة اللعب بمطلق الآلات، لاحتمال خصوصيّة في النرد و الشطرنج، كما يظهر من التأكيدات الواردة فيهما، سيّما الشطرنج، لكن‌ يمكن الاستدلال على المطلوب بعموم المنزلة‌ في صحيحة معمّر بن خلّاد»[24] .
یعنی: خدشه در این روایات درست نیست. دلالت این روایات درست است و با توجه به اینکه چند روایت‌اند، سندشان را نیز می‌پذیریم. بله؛ احتمال دارد که روایات تمام آلات قمار را شامل نشود و حرمت مطلق را فقط در نرد و شطرنج بیان کند. با توجه به تاکید زیاد روایات بر شطرنج، می‌توان گفت که شطرنج خصوصیتی دارد و به خاطر آن خصوصیت حرام شده است؛ چه رهان باشد و چه رهان نباشد. لکن می‌توان از روایت آخر، حرمت بازی با تمام آلات متعارفه را استفاده کرد؛ چه با رهان و چه بدون رهان.
ولی به نظر ما این فرمایش مرحوم امام درست نیست؛ زیرا این روایت ضعیف و مرفوعه است. سائر روایات نیز فقط درمورد شطرنج و نرد بود و برای غیر نرد و شطرنج، روایت معتبر دیگری نداشتیم.
لذا آیت‌الله مکارم فرموده‌اند:
«إذا كان هذا إشارة إلى ما كان متداولاً في تلک الأيّام من اللعب مع المراهنة و لا أقلّ من احتمال ذلك، فيشكل الأخذ بعمومها أو إطلاقها أيضاً»[25] .
یعنی: اگر این‌ها به لعب آن زمان که با رهان انجام می‌شد، اشاره داشته باشند، نمی‌توانیم به عموم و اطلاق این روایات تمسک کنیم.
به نظر ما فرمایش آیت الله مکارم، فرمایش درست و متینی است.
آیت‌الله مکارم همچنین می‌فرمایند که:
«دعوى الإنصراف مع أخذ عنوان اللعب في هذه الأخبار و عدم دخل المراهنة في عنوان اللعب لا يخلو عن إشكال»[26] .
یعنی: از طرفی نمی‌توانیم به اطلاق و عموم تمسک کنیم و از طرفی هم در این روایات روی «لعب» با این آلات تکیه شده است؛ نه بر روی رهان. لذا انصراف را هم نمی‌توانیم بپذیریم.
نظر ما به این فرمایشات آیت الله مکارم نزدیک است.
ولی آیت‌الله خوئی می‌فرماید که:
«التحقيق أن يستدلّ على الحرمة بالمطلقات الكثيرة الناهية عن اللعب بالنرد و الشطرنج و بكلّ ما يكون معدّاً للتقامر، فإنّه لا شبهة أنّ اللعب بالاُمور المذكورة يعمّ بما كان مع المراهنة أو بدونها»[27] .
یعنی: برداشت من از مجموع این روایات این است که بازی کردن با آلات قمار حرام است؛ چه مراهنه ای باشد و چه نباشد.
نکته‌: در فرمایش امام و آیت الله خویی روی آلات قمار تاکید شده است. منظور از آلات قمار شطرنج و نرد است یا آنچه که در جامعه اسلامی به وسیله آن قمار می‌کنند (بازی با رهان)؟ آیا بازی کردن با نرد بدون شرط و رهان حرام است؟ امام در پاسخ خواهند گفت که حرام است؛ زیرا غالب مردم به وسیله این آلات قمار می‌کنند و اقتصاد مملکت را خراب می‌کنند. مرحوم خویی نیز همین را میگویند. اما اگر آلات قمار از آلت قمار بودن خارج شود و بیشتر مردم آن را با مراهنه بازی نکنند، در این صورت دیگر اسم آلات قمار بر آن صدق نمی‌کند و به نظر امام و آیت الله خویی نیز حرام نخواهد بود. جمع بین کلمات امام و آیت الله خویی این است: اگر چیزی در غالب کشورهای اسلامی، آلت قمار است (یعنی آن را با رهان بازی می‌کنند)، باید از آن اجتناب کرد؛ حتی در خانه خود؛ اما اگر از عنوان آلت قمار خارج شد، در این صورت بازی با آن اشکالی ندارد.