مقاصد شریعت و تاثیر آن بر تفسیر نصوص

توضیح

مقاصد شریعت، بیان غایت‌مندی در تشریع احکام است. در آیات متعددی به حکمت‌مداری افعال خداوند و منزه بودن وی از عبث به صورت عام تاکید شده و در آیات و احادیث ضمن بیان احکام فقهی، به حکمت‌مداری تشریع به صورت خاص اشاره شده است تا ضمن تبیین احکام، مبانی و غایات تشریع مشخص گردد و مجتهدان در پرتو مقاصد شریعت امکان تطبیق مسائل مستحدث را بر مبانی فقهی داشته باشند. مقاصد شریعت در آیات و احادیث به حوزه خاصی محدود نشده؛ بلکه در مباحث اقتصادی، سیاسی، قضایی، جنایی و حتی عبادی بر مقاصد تاکید شده است. توجه به مقاصد در آیات و احادیث بیانگر آن است که این علم، دانشی نوظهور نبوده، بلکه تاریخی به قدمت نزول قرآن دارد و از همان آغاز مورد توجه مجتهدان بوده و برخی از ادله استنباط احکام، همچون: قیاس، استحسان، مصالح مرسله و... خوانشی جزئی از مقاصد شریعت به شمار می‌‌آیند. دانشمندان مسلمان با استقراء آموزه‌های دینی، مقاصد شریعت را بر اساس اهمیت، در سه مرتبه ضروریات، حاجیات و تحسینیات تقسیم‌بندی کرده و بدین شیوه علاوه بر انضباط ظاهری، در هنگام تعارض مصالح، ضوابط مشخص برای رفع تعارض ارائه کرده‌اند. با پذیرش مقاصد شریعت به عنوان مبنایی برای استنباط احکام شرعی، این سوال پیش می‌آید که آیا می‌توان با استناد به مقاصد شریعت تفسیری خلاف ظاهر از آیات و احادیث ارائه کرد؟ به عبارت دیگر، با استناد به مقاصد شریعت که خود برآمده از ظواهر نصوص است، آیا می‌توان همان نصوص را با استناد به مقاصد، بر معنای غیرظاهری حمل نمود؟ پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، ضمن مفهوم‌شناسی مقاصد شریعت و بیان حجیت و جایگاه مقاصد در تشریع، بیان داشته است که با استناد به مقاصد شریعت نمی‌توان همه ظواهر آیات را تاویل و حمل بر معنای غیرظاهری نمود، اما در صورت وجود دلیل شرعی، به تاویل، تقیید و تخصیص نصوص اقدام کرد یا آنکه تفسیری موسع یا مضیق از آیات و احادیث ارائه کرد و این رویکرد با شواهدی از تاریخ فقه قابل تایید می‌باشد.
واژه‌های کلیدی: تاویل، قرآن، تفسیر، مصلحت، مقاصد شریعت، حدیث، احکام شرعی، تشریع، ضروریات، فقهی، ظاهر، دینی