مبانی فقهی مجازات تکمیلی و تبعی

توضیح

مجازات از لحاظ نسبت موجود بین آن‌ها به مجازات اصلی، تکمیلی و تبعی طبقه‌بندی می‌شود. مجازات اصلی، مجازاتی است که حسب مورد و به‌صورت خاص در قوانین جزایی برای هر جرمی پیش‌بینی‌شده است. علاوه بر مجازات اصلی قانون‌گذار ممکن است برای تکمیل مجازات، مجازات دیگری را هم برحسب نوع جرم ارتکابی و درجه‌ی اهمیت آن، برای مرتکب جرم تعیین کرده باشد و گاه اجرای آن بسته به این است که در حکم دادگاه قیدشده باشد. در این صورت مجازات تکمیلی خواهد بود. مجازات تبعی نیز، مجازاتی است که به‌طور خودکار به بعضی از مجازات اصلی بار می‌شود و به‌تبع آن در مورد محکومین اجرا می‌شود، گویی که مجازات تبعی آن‌ها را تعقیب می‌کنند، بدون آن‌که نیازی به قید آن‌ها در حکم دادگاه باشد. با این تفاوت که مجازات تبعی به‌تبع محکومیت و به‌حکم قانون اعمال می‌شود و مجازات تکمیلی به‌تبع محکومیت ولی به‌حکم دادگاه تعیین می‌شود. اصطلاح مجازات تکمیلی و تبعی برگرفته از حقوق عرفی است و در حقوق کیفری اسلامی بابی تحت این عنوان مطرح نشده است اما با توجه به تعاریف ارائه‌شده می‌توان مصادیقی از آن‌ها را در مجازات متنوع در شرع یافت. مواردی از«تبعید و اجبار به اقامت یا منع از اقامت»، «تغلیظ مجازات به خاطر هتک حرمت زمان و مکان مقدس»، «جریمه‌ی مالی» و... را می‌توان در زمره‌ی مجازات تکمیلی قرارداد و «محرومیت از ارث»، «محرومیت‌های ناشی از ارتداد»،«محرومیت ناشی از جرائم جنسی» ازجمله مصادیق خاص مجازات تبعی در فقه امامیه است. علاوه بر آن می‌توان از سلب وصف عدالت به‌عنوان مصداقی عام برای مجازات تبعی در فقه امامیه تعبیر کرد. با توجه به وجود مجازات تکمیلی و تبعی در قوانین ایران در این نوشتار قصد داریم جایگاه فقهی این‌گونه مجازات را موردبررسی قرار دهیم و به دلایل مشروعیت آن در قرآن، سنت و بنای عقلا و اختیارات حاکم در حکومت اسلامی بپردازیم.
واژه‌های کلیدی: مجازات، مجازات تکمیلی، مجازات تبعی، محرومیت اجتماعی.