شناسایی مصادیق نافرمانی مدنی در جنبش های اجتماعی معاصر ایران (۱۳۵۷–۱۲۶۹)

توضیح

نافرمانی مدنی مفهومی چند سویه و پیچیده در علوم سیاسی است که در سایر حوزه‌های علوم اجتماعی (اخلاق، حقوق، فلسفه و اندیشه سیاسی و غیره) نیز موضوعی حائز اهمیت برای تحقیق تلقی می‌شود. دانشوران در حوزه های مختلف تعاریف گوناگونی از نافرمانی مدنی ارائه داده‌اند، ویژگی-هایی چون اعتراض سیاسی، عمومی و آگاهانه بودن، نقض قانون و عدم خشونت بر اساس این تعاریف به عنوان ویژگی‌های عام وکلی نافرمانی مدنی مورد شناسایی قرار گرفته است. آنچه در باب مفهوم نافرمانی مدنی و در بررسی آن در حوزه جنبش‌های اجتماعی حائز اهمیت است، توجه به شیوه‌های اقدامی است که نافرمانی مدنی به عنوان ماهیت آنها تلقی می‌شود. منظور از شیوه‌های اقدام، اقداماتی چون تحریم، تحصن، اعتصاب و تظاهرات و غیره است. هدف پژوهش حاضر، شناسایی و معرفی مفهوم نافرمانی مدنی به طورکلی، ردیابی آن در حوزه جنبش‌های اجتماعی به طور اخص و در نهایت شناسایی مصادیق آن در بستر جنبش‌های اجتماعی ایران معاصر است. پژوهشگر با اتخاذ رویکردی توصیفی- اکتشافی و با استفاده از منابع اسنادی- کتابخانه‌ای به منظور پاسخ دادن به این پرسش که «مصادیق نافرمانی مدنی در جنبش‌های اجتماعی ایران معاصر کدامند؟»‌ اقدام به تطبیق شیوه‌های اقدام اتخاذ شده توسط کنشگران در جنبش‌های اجتماعی ایران معاصر با ویژگی‌های نافرمانی مدنی نموده است. این پژوهش به شناسایی «خزانه جنبش»‌های اجتماعی ایران معاصر مبادرت ورزیده و بر اساس یافته‌های حاصل از این بررسی، در جریان جنبش تنباکو، تحریم، موثرترین شیوه اقدام اتخاذ شده بوده که در تطابق با ویژگی‌های نافرمانی مدنی، خصوصیات آگاهانه و عمومی و عاری از خشونت بودن را با خود داشته است. در جریان انقلاب مشروطه، تحصن با ویژگی‌های فوق‌الذکر، به عنوان موثرترین شیوه اقدام مورد استفاده از سوی کنشگران، شناسایی گردیده است. علاوه بر این شیوه‌های اقدامی چون کنش‌های خیابانی(عمدتا در قالب راهپیمایی و تظاهرات) و اعتصاب، در جریان نهضت ملی شدن صنعت نفت و انقلاب اسلامی را می‌توان به عنوان کارسازترین شیوه‌های اقدام تلقی نمود. کنش-های خیابانی، عمومی، آگاهانه، ناقض قانون اما گاه خشونت‌آمیز بوده‌اند. در مجموع استنتاج این پژوهش آن است که شیوه‌های اقدام موثر به کار گرفته شده در خلال جنبش‌های اجتماعی ایران دارای ویژگی‌های نافرمانی مدنی عام یعنی عمومی بودن، آگاهانه بودن، شکستن قانون و غیرخشونت-آمیز بودن، هستند ضمن اینکه از این دیدگاه اعتصاب (که شامل تمام ویژگی‌های بر شمرده شده برای نافرمانی مدنی است)، بیشترین تطابق را با مفهوم نافرمانی مدنی دارا بوده است.
واژه‌های کلیدی: نافرمانی مدنی، امتناع از خشونت، اعتراض سیاسی، جنبش‌های اجتماعی، جنبش‌های اجتماعی ایران معاصر، شیوه‌های اقدام، خزانه جنبش.