نقش عنصر زمان و مکان در اجتهاد شیعی

توضیح

"قبل از توضیح بیشتر این دیدگاه ابتدا باید بهاین نکته اشاره کرد که عده‌ای فکر می‌کنند قانونهم مانند سایر پدیده‌های اجتماعی لزوما وضرورتا باید با تغییر زمان تغییر کند و با تحولاتو اکتشافات جدید علمی و پدیدار شدن نیازهایجدید و هماهنگ با سرعت رودخانۀ زمان تحولیابد؛اما این اندیشه،کاملا باطل است و از نظرفلسفه حقوق نیز مورد تأیید نیست؛چرا که تغییر وتحول قانون همانند تغییر زمان نیست. فیض کاشانی می‌گویدنسخ نمی‌شود،بلکه چون مقتضیات زمان متفاوتشده،حکم تغییر یافته است و این با نسخ فرق دارد؛چرا که حکم منسوخ،دیگر زمانش تکرار نخواهدشد؛ولی تغییر احکام براساس مقتضیات زمانبدین معناست که قانون اخیر براساس نیازها وشرایط زمانی کنونی،مجری است و اگر روزیمقتضیات زمان تفاوت کرد و به حالت اولبرگشت،باز قانون نخست حاکم خواهد شد. اگر در هزار سال قبل،از امام می‌پرسیدندچه چیز را باید به‌عنوان نفقه به زن داد؛امام جوابمی‌دادند:لباس،مسکن،طعام و معنایش این بودآنچه که در زندگی اجتماعی خارجی آن روز نفقۀزن بوده،این اقلام است؛چون در آن روز مسألهتحصیل وجود نداشت،آن روز وسایل حمل‌ونقلاین چنین نبود و بسیاری چیزهای دیگر که امروزمطرح است در آن زمان موجود نبود. باید توجه داشت در آن روز هم که رویه رایججنگی به بردگی گرفتن استوار بود،برده‌داری امریجائز محسوب می‌شده نه واجب،و از قواعد آمرهاسلامی نیز نبوده است؛اما همین که زمان تغییر پیداکد و تحولات اجتماعی به اینجا رسید و معاهداتبین‌المللی امروز بر این امر تحقق یافت که بردهگرفتن امر ممنوعی است و اصلا برده‌داری درجهان منسوخ شده است یقینا در حقوق اسلامیامروز نیز باید گفت که این امر ممنوع است؛چرا کهزمینۀ اجرایی این قانون تغییر یافته است."