وجوب مقدمه عقلی است یا هم عقلی و هم شرعی، لزوم آماده سازی برای تشکیل خانواده

یادداشت

خلاصه: در بحث آماده سازی برای تشکیل خانواده بودیم ،‌که نکاتی در رابطه اهمیت و ضرورت به پرداختن به بحث آماده سازی تقدیم شد و در تتمه مطلب و برای روشن شدن بعضی مطالب باید تکرار شود.
عقلی بودن وجوب مقدمه یا شرعی بودن آن
بحثی اصولی مطرح شد که در مقدمات واجب آیا عقلاً واجب است و یا وجوب شرعی هم دارد و چون ما در صدد کشف حکم شرعی هستیم این بحث اهمیت دارد.
بعضی بر اساس قاعده «کلما حکم به العقل حکم به الشرع»[1] رسیدن به کشف حکم شرعی برای آنجا که عقل واجب می‌داند را لازم نمی‌دانند. در بحث مقدمه‌ایی که عقل حکم به الزام کرده است دو نظر داریم:
• درک و لزوم مقدمه از نظر عقل قدر مسلم است، هر چند حکم شرعی را استنباط نکنیم؛ فایده این در انگیزه لازم برای عمل مقدمه فراهم می‌شود، ولی باید توجه داشت که این حداقلی است و مواردی است که عقل ملاک نیست و به حکم عقل تن نمی‌دهد؛ چنانکه امام علی می‌فرمایند: « كَم مِن عَقلٍ أسيرٍ تَحتَ هَوى أميرٍ»[2] ، فرد می‌خواهد به ساز و موسیقی گوش ندهد و می‌داند که نباید گوش دهد ولی گوش می‌دهد.
• و اگر اضافه بر عقل دعویت شرعی پیدا کنیم امکان تأثیر بالا می‌رود و تحقق اهداف شارع امکانش بیشتر است.
اگر ما قائل شویم به وجوب عقلی ضرر به دنیا فقط خواهد خورد و در صورت إلزام شرعی علاوه بر ضرر دنیوی ضرر اخروی هم اضافه خواهد شد و شارع در آخرت از او سؤال خواهد کرد. فقهای اصولی حکم عقلی را کافی می‌دانند و دلیل آن را فایدده نداشتن حکم شارع می دانند در حالی که با کمی توجه می‌فهمیم که حکم شرعی لغو نیست چرا که بر آن ثواب و عقاب مترتب خواهد بود و اطاعت مولی ثواب دارد و مولی می‌تواند بازخواست کند.
با این مقدار از توضیح می‌توان نتیجه گرفت که کشف حکم شرعی در کنار حکم عقلی مفید خواهد بود.
متونی که با وجود حکم عقل شارع هم بیان داشته
آیا شارع در متونی داریم که به امر عقلی دستور داده و مشروعیت مقدمه را تصریح کرده باشد که در جلسه گذشته اشاره کردیم که یکی از متون که به این نکته اشاره کرده رساله حقوق امام سجاد ع است.
متن جدید که می‌توان به آن اشاره کرد صحیفه سجادیه دعای 24 و 25 که در مورد دعای برای پدر و مادر و در دعای 25 دعای برای فرزندان است.
در دعای 24 امام سجاد ع چنین می‌فرمایند: « وَ أَلْهِمْنِي عِلْمَ مَا يَجِبُ لَهُمَا عَلَيَّ إِلْهَاماً، وَ اجْمَعْ لِي عِلْمَ ذَلِكَ كُلِّهِ تَمَاماً، ثُمَّ اسْتَعْمِلْنِي بِمَا تُلْهِمُنِي مِنْهُ، وَ وَفِّقْنِي لِلنُّفُوذِ فِيمَا تُبَصِّرُنِي مِنْ عِلْمِهِ حَتَّى لَا يَفُوتَنِي اسْتِعْمَالُ شَيْءٍ عَلَّمْتَنِيهِ، وَ لَا تَثْقُلَ أَرْكَانِي عَنِ الْحَفُوفِ فِيمَا أَلْهَمْتَنِيهِ»[3] این پاراگراف از دعا منظومه‌ایی را مطرح می‌کند هر چند مربوط به والدین است ولی می‌توان قاعده کلی که در بقیه امور قابل استفاده است استنباط کرد.
نکات مورد توجه در این عبارت:
امام ع درخواست می‌کند که علم به واجباتی که بر عهده فرزند است، را عطا کند؛ فایده این دانستن چیست که امام از خداوند طلب می‌کند؟
ما می‌توانیم بگوییم که آموزش آنچه بر عهده فرد است که باید نسبت به اولیاء خود رعایت کند، لازم است.
دعا نشان از نیاز به این امر و مطلوبیت علم به وظایف است، امام سجاد ع با این عبارت راهنمایی می‌کند که علم به واجبات لازم است؛ « وَ اجْمَعْ لِي عِلْمَ ذَلِكَ كُلِّهِ تَمَاماً»[4] حتی علم به هر چه که برای من مطلوب است را می‌خواهم و این علم مقدمه عمل کردن است « ثُمَّ اسْتَعْمِلْنِي بِمَا تُلْهِمُنِي مِنْهُ»[5] .
اینقدر در این عمل به واجبات پیش بروم که بصیرت داشته باشم و عمل من نافذ باشد «وَ وَفِّقْنِي لِلنُّفُوذِ فِيمَا تُبَصِّرُنِي مِنْ عِلْمِهِ »[6] و یا در مقام عمل به گونه‌ایی ‌جدیت داشته باشم که تمام واجبات را انجام دهم و عملی از من فوت نشود «حَتَّى لَا يَفُوتَنِي اسْتِعْمَالُ شَيْءٍ عَلَّمْتَنِيهِ»[7] و این اعمال سنگین نباشد «وَ لَا تَثْقُلَ أَرْكَانِي عَنِ الْحَفُوفِ فِيمَا أَلْهَمْتَنِيهِ»[8]
از این عبارت می‌توان به این نتیجه رسید که علم به واجبات مطلوب و شرع هم در اینجا به آن دستور می‌دهد.
دعای 25 صحیفه که دعای امام سجاد ع برای اولاد است:
«اللَّهُمَّ وَ مُنَّ عَلَيَّ بِبَقَاءِ وُلْدِي وَ بِإِصْلَاحِهِمْ لِي و بِإِمْتَاعِي بِهِمْ إِلَهِي امْدُدْ لِي فِي أَعْمَارِهِمْ، وَ زِدْ لِي فِي آجَالِهِمْ، وَ رَبِّ لِي صَغِيرَهُمْ، وَ قَوِّ لِي ضَعِيفَهُمْ، وَ أَصِحَّ لِي أَبْدَانَهُمْ وَ أَدْيَانَهُمْ وَ أَخْلَاقَهُمْ، وَ عَافِهِمْ فِي أَنْفُسِهِمْ وَ فِي جَوَارِحِهِمْ وَ فِي كُلِّ مَا عُنِيتُ بِهِ مِنْ أَمْرِهِمْ، وَ أَدْرِرْ لِي وَ عَلَى يَدِي أَرْزَاقَهُمْ وَ اجْعَلْهُمْ أَبْرَاراً أَتْقِيَاءَ بُصَرَاءَ سَامِعِينَ مُطِيعِينَ لَكَ»[9]
نکات:
از خدا می خواهیم که فرزندان را اصلاح کند و در ادامه دعاهای مختلفی کرده‌اند، مجموعه وظایفی که اولیا نسبت به تربیت آن‌ها دارند، امام ع در حقیقت تذکر می‌دهند که صحت بدنی، دینی، اخلاقی و روانی از مواردی است در تمام خانواده‌ها مورد ابتلا هستندو با این بیان امام سجاد ع می‌توان گفت قلمرو تربیت این امور هستند، و هر فردی که می‌خواهد تشکیل خانواده د‌هد باید بداند که این مدیریت صحت بدنی، دینی، اخلاقی و روانی فرزندان خود را به عهده دارد.
پیامبر عظیم الشأن ص می‌فرمایند: « من عمل على غيرعلم كان ما يفسد أكثر مما يصلح. »[10] رفتار بدون علم منتهی به فساد می‌شود.
« وَ أَعِنِّي عَلَى تَرْبِيَتِهِمْ وَ تَأْدِيبِهِمْ، وَ بِرِّهِمْ»[11] مجموعه وظایف تربیتی که بر عهده والدین است در اینجا به صورت اختصار بیان شده که می‌تواند به ما مسیر تربیت را نشان دهد.
درست است که در اینجا امام ع به ظاهر هیچ الزامی ندارند ولی باید بدانیم که اگر فقط به عقل اکتفا کرد و امر مولا را هم ارشادی بدانیم احتمال فساد و عدم انجام مکلفین وجود دارد.
اگر ما فرق فرد آماده و فردی که آماده برای زندگی مشترک نشده را بدانیم و با مراجعه به متن جامعه ببینیم که به خاطر ندانستن خیلی از قوانین و احکام چه مشکلاتی به بار آمده است به لزوم آموزش و آماده‌سازی جوانان پی خواهیم برد.
ما می‌توانیم با مراجعه به ادعیه موجود از اهل بیت ع به وظایف و آنچه که باید رعایت کنیم می‌رسیم.