توضیح

اعتزال و اعتراض سیاسی از گونه‌های مخالفت و مبارزه با نظام سیاسی مستقر است. در اوّلی، مخالف سیاسی، عزلت و گوشه‌گیری را اختیار نموده و با عدم مشارکت و سکوت سیاسی در صدد تضعیف نظام سیاسی حاکم بر می‌آید. در اعتراض سیاسی، مخالفت با اقدام و به قصد ضربه‌زدن به نظام سیاسی، ابراز می‌شود. بررسی دیدگاه فقهی فقیهان شیعه ـ ‌بویژه محقق نایینی ـ پیرامون حکم فقهی اعتزال و اعتراض سیاسی، پرسش اصلی پژوهش پیش‌ِرو است. این نوشتار با روش توصیفی ـ تحلیلی و ابزار گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای نشان می‌دهد که فقیهان شیعه تا قبل از نهضت مشروطه، در مسأله اعتراض و اعتزال سیاسی، میان حاکمان عدل و جور تفکیک قائل شده‌اند. اگر چه فقیهان شیعه از جنبه نظری، اعتراض و اعتزال سیاسی نسبت به حاکم جور را موجه می‌دانند؛ ولی سیره عملی آنان، بیشتر بر اعتزال سیاسی متمرکز بوده است. آنها در نسبت با حاکم عادل، سخنی از اعتزال سیاسی به میان نیاورده‌اند؛ با این حال، اعتراض سیاسی را ناموجه دانسته‌اند. نایینی علاوه بر اینکه به صراحت اعتزال سیاسی را نوعی مبارزه با حکومت مستقر می‌داند؛ اعتراض سیاسی را نیز وارد عرصه عمل فقیهانه خویش نموده است. از برخی دیدگاه‌های فقهی نایینی به دست می‌آید که ایشان مسأله «النصیحة لائمة المسلمین» را با اعتراض سیاسی خلط کرده و در نتیجه حتی علیه حاکم عادل نیز اعتراض سیاسی را موجه دانسته است. در حالی که موضوع اعتراض سیاسی ـ به معنایی که بیان شد ـ حاکم جائر است.
واژه‌های کلیدی: اعتراض سیاسی، اعتزال سیاسی، اندیشه فقهی، فقیهان شیعه، محقّق نایینی.