فقه رسانه: شبکه اجتماعی، فضای مجازی (وجوب سلام در رادیو و تلویزیون و تلفن)

یادداشت

خلاصه جلسه گذشته
جواب سلامی که از طریق رادیو و تلویزیون می شود وجوب رد ندارد چون امکان اسماع نیست. اگر با تماس تلفنی سلام کند حتی اگر فاصله فیزیکی بین سلام کننده و جواب دهنده نیاز باشد وجوب رد دارد. سلام های متعارف نیز روشن است که وجوب رد فوری دارد.
اگر مسلم علیه حاضر است ولی ناشنوا است و صدا به او نمی رسد. اگر ما باشیم و آیه تحیت رد سلام واجب نیست چون وجوب رد امکان ندارد. مانند صورتی که از طریق رادیو و تلفزیون جواب رد نداشت. اما اگر با مقداری بلند کردن صدا می شنود در این صورت امکان رد صدق می کند و جواب واجب است.
در نماز اگر بخواد جواب سلام را بدهد باید صدای خود را بلند کند آیا در این صورت رد سلام نیز واجب است؟ در این صورت نیز جواب سلام واجب نیست چون وجوب رد سلام انصراف به فرد متعارف دارد و این فرد که با صدای بلند می شنود فرد غیر متعارف است.
این مساله در باب مبطلات نماز مطرح شده است. می فرماید: یجب اسماع الرد سواء کان فی الصلاة ام لا الاّ اذا سلم و مشی سریعاً او کان المسلّم اصمّ فیکفی الجواب علی المتعارف بحیث لو لم یبعد او لم یکن اصم کان یسمع.[1]
آیا انصراف به چنین معنای عرفی دارند. مرحوم گلپایگانی در صورتی که نمی شنود فرموده است؛ لکن وجوبه حینئذ غیر معلومٍ و کذا جوازه فی الصلاة. چون در جایی که نمی شنود شک داریم بگوید سلام علیکم.
مرحوم میلانی می فرماید: مع اقترانه بالاشارة و نحوها بحیث یلتفت المسلّم و الا فلا یبعد سقوط وجوبه و الاحوط ان یقصد به الدعاء له ان لم یکن فی حال الصلاة اما فیها فیترک الخطاب علی ماتقدم.
جواب سلام نامه و پیامک صاحب جواهر و علامه حلی می گویند واجب نیست. علامه حلی می فرماید: اگر از پشت دیوار سلام و تنوانست جواب سلام را بدهد واجب است و در غیر آن واجب نیست. محدث بحرانی می فرماید جواب سلام واجب است چون عموم روایتی که وجوب رد را ثابت می کند جواب سلام نامه را شامل می شود.
و هذا الخبر دال بعمومه على وجوب رد السلام الذي كتب له في ذلك الكتاب لأنه من جملة ما يتوقع صاحبه رده سيما إذا كان الكتاب إنما يشتمل على مجرد الدعاء و السلام و قد حكم (عليه السلام) بوجوب رده كرد السلام.[2]
روایتی که محدث بحرانی به آن اسنتاد می کند صحیحه است
مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ جَمِيعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: رَدُّ جَوَابِ الْكِتَابِ وَاجِبٌ كَوُجُوبِ رَدِّ السَّلَامِ وَ الْبَادِئُ بِالسَّلَامِ أَوْلَى بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ.[3]
سند روایت:در گذشته بحث کرده ایم که در بین عده مرحوم کلینی ثقه وجود دارد. ابن محبوب، حسن بن محبوب است.دلالت روایت:رد جواب سلام نامه واجب مانند وجوب رد سلام است. روشن جواب هرنامه نیست بلکه نامه ای که در آن سلام علیکم نوشته شده است. این روایت می گوید جواب سلام نامه را واجب می داند. سه جواب صاحب جواهر داده است.
لكنك خبير أنه بمثله لا يخرج عن السيرة القطعية، و ظهور عدم صدق التحية و الأصول العقلية، فلا بد حينئذ من حمله على إرادة شدة التأكد مراعاة لمكارم الأخلاق و جزاء الإحسان بالإحسان.[4]
جواب اول- بمثله لایخرج عن السیره القطعیة؛ یعنی علما واجب نمی دانستند، یعنی در سیره خود وقتی جواب سلام را می دانند، جواب سلام نامه را به نحو وجوب نمی دانند بلکه جواب آن را از باب رعایت ادب می دانند. بنابراین با این روایت نمی توان از سیره علما در عدم وجوب جواب سلام نامه خارج شد و قایل به وجوب آن شد. مانند قیام در مقابل وارد که از باب وجوب نیست بلکه برای رعایت است. به عبارت دیگر تقید علما در جواب سلام نامه بخاطر وجوب آن نیست چون تقید به جواب دادن دال بر وجوب نیست. بلکه بخاطر رعایت ادب است. البته به این نکته باید توجه داشت که اگر جواب ندادن سلام ناشنوا حمل بر اهانت شود جواب دادن سلام واجب خواهد بود. دلیل وجوب جواب سلام حرام بودن توهین به مومن است.
اگر علما به این روایت عمل کرده باشند، می توانست به عنوان سیره باشد در حالی که فقط شیخ یوسف بحرانی که مشرب اخباری داشته به آن عمل کرده است.
جواب دوم- به جواب کتبی سلام نامه، تحیت به آن صدق نمی کند. و لا اقل من الشک در صدق تحیت به سلام و جواب نامه. آری ادب صدق می کند
جواب سوم- اصالت البرائه در شک در وجوب تکلیفی جواب کتبی سلام نامه جاری می شود که صاحب جواهر از آن تعبیر به اصول عقلی کرده است. در شبهات وجوبیه اخباری ها اصالت البرائه را نیز مانند اصولیون جاری می کنند برخلاف اجرای آن در شبهات تحریمیه.
ان قلت- با وجود صحیحه عبد الله بن سنان نبوت به جریان اصل برائت نمی رسد.
قلت- با اعراض علما از این صحیحه به عنوان دلیل لفظی شمرده نمی شود تا اینکه مانع جریان اصل بشود.
بنابراین جواب سلام واجب است به شرط اینکه امکان رد جواب وجود داشته باشد. و صحیحه برای تاکید رعایت اخلاق و آداب خواهد بود.