فقه رسانه: شبکه اجتماعی، فضای مجازی (مسائل مربوط به رادیو و تلویزیون)

یادداشت

و منها الراديو و التلفزيون و نحوهما‌[1]
مسائل مربوط به رادیود و تلفزیون
مسائلی که درباه رادیو و تلفزیون امام راحل مطرح می کنند قابل توجه هستند مثلا اگر از رادیو یا تلفزیون آیه سجده دار شنیده شود آیا سجده واجب خواهد بود؟ و یا اگر گوینده بگوید سلامٌ علیکم، آیا جواب آن واجب است؟ البته برخی مسائل را که امام راحل مطرح کرده اند مربوط به قبل از انقلاب شکوهمند اسلامی بود مانند جواز خرید و فروش رادیو و تلفزیون. چون رادیو و تلفزیون قبل از انقلاب در دست طاغوت بوده لذا امام راحل مسئله جواز خرید و فروش آن را مطرح کرده است. چون در زمان طاغوت فحشا را بخش و ترویج می کردند از این جهت امام راحل و دیگر مراجع اجازه خرید و فروش نمی دادند.
این مساله را می توان با ابزار رسانهء جدید تطبیق کرد و حکم آن را جاری کرد مثلا پدر برای فرزند خود تلفن همراه بخرد اما او از آن استفاده های حرام و دیدن فیلم های مبتذل بکند و نیز پدر توان کنترل فرزند خود در استفاده از این بزار را ندارد. به همان ملاکی که امام راحل در خرید رادیو و تلفزیون فرموده اند، خرید آن نیز حرام خواهد بود. در نتیجه مساله اول روشن است و نیازی به تحلیل گسترده ندارد.

مسألة 1 لهذه الآلات الحديثة منافع محللة عقلائية و منافع محرمة غير مشروعة، و لكل حكمه، فجاز الانتفاع المحلل من الأخبار و المواعظ و نحوهما من الراديو، و إراءة الصور المحللة لتعليم صنعة محللة أو عرض متاع محلل أو إراءة عجائب الخلقة بحرا و برا، و لا يجوز الانتفاع المحرم كسماع الغناء و إذاعته و إذاعة ما هو مخالف للشريعة المطهرة، كالأحكام الصادرة من المصادر غير الصالحة المخالفة لأحكام الإسلام، و إراءة ما هو مخالف للشرع و مفسد لعقائد الجامعة و أخلاقها.[2]
عبارت« لهذه الآلات» عنوان عامی است که شامل ابزار جدید رسانه ای می شود.
آیا می توان برای جا انداختن ارزش ها از ابزار غیر ارزشی استفاده کرد؟ جایز نیست. چون موجب رسمیت بخشیدن غیر ارزش و منزوی شدن ارزش ها می شود.
مسألة 2 - لما كان أكثر استعمال تلك الآلات في أمور غير مشروعة بحيث يعد غير ذلك نادرا في بلادنا لا أجيز بيعها‌ إلا ممن يطمئن بعدم استعمالها إلا في المحلل و يجتنب عن محرماتها و لا يجعلها في اختيار من يستعملها في المحرمات، و لا شراءها إلا لمن لم يستعملها إلا في المحلل، و يمنع غيره عن استعمالها في غير المشروع.[3]
امام راحل می فرماید: اجازه خرید و فروش رادیو و تلفزیون را نمی دهم. روشن است این فتوا قبل از انقلاب صادر شده و زمانی که مشغول تالیف تحریر الوسیله بودند. در حقیقت تحریر الوسیله تعلیقه های امام راحل بر و سلیة النجاة سید ابو الحسن اصفهانی است که به صورت تحریر الوسیله در آمده است.
گرچه مساله خرید و فروش تلفزیون دیگر محل ابتلا نیست و جواز آن روشن است لکن ملاکی که امام راحل در عدم جواز خرید می فرماید شامل دیگر ابزار های رسانه ای مانند تلفن همراه می شود. به عبارت دیگر اگر فرزند به سن فهم رسیده باشد درخواست تهیه تلفن همراه از پدر خود را داشته باشد. این وسیله ارتباطی دارای منافع زیاد و ضرر هایی است. در این صورت، فرزند بخاطر عدم اهلیت، اگر در استفاده از تلفن همراه به گناه بیافتد ملاک حرمت خرید را خواهد داشت.
امام راحل می فرماید: ابزار رسانه ای مانند رادیو و تلفزیون که اکثر استفاده آن حرام و گناه است؛ اجازه خرید و فروش آن را نمی دهم. و نیز نباید در اختیار کسی مانند فرزند غیر اهل، قرار گیرد تا در حرام استفاده کند. باید به کسی که در حلال مصرف می کند بفروشد. به عبارت دیگر در صورت فروش باید شرط کند در اختیار نا هل قرار ندهد.

مراد از عبارت « انی لااجیزُ» حکم ولایی است یا فتوا است؟ شارحین حکم ولایی را فهمیده اند. مگر اینکه گفته شود امام راحل حکم ولایی و فتوای شرعی را با هم اراده کرده است. به عبارت دیگر مراد، لا اُجیز و لا یجوز است و مانعة الجمع نیست. لکن صدر و ذیل مساله مانعة الجمع حکم و فتوا است. در صدر می فرماید: ابزار رادیو و تلفزیون چون اکثر استعمالات آن حرام است بنابراین خرید و فروش آن حتی برای کسی که استعمال حلال می کند جایز نیست خرید و فروش کند یعنی منافع قلیل حلال آن مجوز خرید و فروش نمی شود. این قرینه است که امام راحل نظر به حکم ولایی دارد. مقصود امام راحل با آنکه حکومت تشکیل نکرده بود با این حکم در این صدد بود که تریبون طاغوت در دست مومنین و مورد استعمال آنها قرار نگیرد. مانند این موضوع که ابرازی است در دست طاغوت، نماز جمعه است. به نقل از آیت الله نوری همدانی همراه استاد مرحوم محقق داماد درس خارج آیت الله العظمی بروجردی حاضر می شدیم. بعد از درس خارج صلاة الجمعة آیت الله محقق داماد فرمود در زمان طاغوت نمازجمعه را حرام می دانم چون نماز جمعه تریبون و رسانه است و نباید در اختیار حکم جور باشد. معنای آن باید در اختیار عدل باشد لذا امام راحل با حکم ولایی می فرماید اجازه نمی دهم که این رسانه مورد استعمال مومنین بشود.
حکم پاسخ سلام که از رسانه بخش می شود
مسألة 3 - لا يجب جواب سلام من يسلم بواسطة الإذاعة، و يجب جواب من سلم تلفوناً.[4]
امام راحل می فرماید: جواب سلام کسی که از تلفزیون سلام کند واجب نیست اما اگر با تلفن سلام کند جواب سلام واجب است.
سلام کردن، چهار صورت دارد
صورت اول- مسلّم علیه حاضر و بتواند جواب بدهد. مانند سلام های متعارف، در این صورت جواب سلام واجب است.
صورت دوم- مسلّم علیه غایب باشد؛ و جواب را نمی شنود.
صورت سوم- مسلّم علیه حاضر است ولی ناشنوا است. آیا بر این شخص نا شنوا جواب سلام واجب است؟
صورت چهارم- مسلّم علیه غایب است اما جواب را می شنود.
حکم صورت اول، مبتلا به است. جواب این چنین سلامی حتی در نماز واجب است. دلیل آن قرآن کریم است.
﴿وَ إِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَيْ‌ءٍ حَسِيباً﴾[5]
مراد از پاسخ به احسن این است اگر مثلا در سلام کردن بگوید، سلام علیکم در پاسخ علیکم السلام و رحمة الله بگوید. و در پاسخ سلام علیکم و رحمة الله بگوید علیکم السلام و رحمة الله و برکاته و در پاسخ آن بگوید ورحمة الله و برکاته. و معنی « ان الله علی کل شیء حسبیا» این است که پاسخ سلام حق الناس است. باید بلا فاصله پاسخ دهد. حکم پاسخ سلام واجب فوری است.