فقه پزشکی: بیماری کرونا ویروس (غسل میت کرونایی)

یادداشت

غسل میت کرونایی
سوال- در روایات درباره تغسیل میت چنین وارده شده است: « اغلسه بماءٍ و صدر» یا « اذا اردت غسل المیت فضعه علی المغتسل» یا « یغسل المیت ثلاث غسلات»، آیا اگر میت در وسیله ای قرار گیرد و توسط غسل دهنده کنترل شود. و به بوسیله آن میت را بر روی مغتسل قرار دهند. و بوسیله آن آب را قطع و وصل کنند و بر روی میت بریزد و بوسیله آن آب را به جاهای مختلف بدن برساند. غسل میت صیح است؟ آیا روایات مباشرت ید را شرط کرده اند یا شرط نکرده اند؟
پاسخ اجمالی: کیفیت غسل میت با غسل مس میت و دیگر غسل ها متفاوت نیست بلکه کیفیت آنها یکی است. در غسل های متعارف مانند غسل جنابت مهم رساندن آن به بدن است و مباشرت ید شرط نیست.
پاسخ تفصیلی: سید یزدی در عروه می فرماید: يجب اليقين بوصول الماء إلى جميع الأعضاء فلو كان حائل وجب رفعه، و يجب اليقين بزواله مع سبق وجوده، و مع عدم سبق وجوده يكفي الاطمئنان بعدمه بعد الفحص[1] . واجب است حائل در رسیدن آن به بدن در غسل نباشد. در عروه چهل حاشیه دو تعلقیه« یجب الیقین او الاطمئنان» اضافه کرده اند. به عبارت از معلقین به عروه شرط مباشرت بالید را نگفته اند. و هیچ فقیهی نگفته: یجب الیقین بوصول الماء الی جمیع الاعضاء بالید؛ بلکه مهم رسیدن آب به بدن است. در حالی سوال فوق مباشرط بالید را مسلم گرفته است. و در جواز غسل زیر باران یا ناودان رساندن بالید مد نظر نیست. در جای دیگر عروه می فرماید: يجوز الغسل تحت المطر و تحت الميزاب ترتيباً[2] . بنابراین مباشرت بالید شرط نیست؛ هیچ فقیهی به متن ایشان حاشیه نزده است. امام راحل در پاسخ به استفتاء تصریح می کنند، دست کشیدن لازم نیست.
سوال- در غسل واجب با توجه به اينكه امروزه از دوش آب در حمامها استفاده مى‌شود گاه فرد موفق بشستن همه نقاط بدنش با دست نمى‌شود با اينكه آب به تمام نقاط بدنش رسيده است آيا اين چنين غسلى صحيح است؟
جواب: دست كشيدن لازم نيست و چنانچه آب به تمام عضو برسد با نيت غسل كفايت مى‌كند.[3]
بنابراین در کلام علما در غسل، مباشرت بالید شرط نیست. اما دلالت روایاتی که در سوال به آنها شاره شده را بررسی می کنم.
مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ غُسْلِ الْمَيِّتِ فَقَالَ اغْسِلْهُ بِمَاءٍ وَ سِدْرٍ ثُمَّ اغْسِلْهُ عَلَى أَثَرِ ذَلِكَ غَسْلَةً أُخْرَى بِمَاءٍ وَ كَافُورٍ وَ ذَرِيرَةٍ إِنْ كَانَتْ وَ اغْسِلْهُ الثَّالِثَةَ بِمَاءٍ قَرَاحٍ قُلْتُ ثَلَاثُ غَسَلَاتٍ لِجَسَدِهِ كُلِّهِ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ يَكُونُ عَلَيْهِ ثَوْبٌ إِذَا غُسِّلَ قَالَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ يَكُونَ عَلَيْهِ قَمِيصٌ فَغَسِّلْهُ مِنْ تَحْتِهِ وَ قَالَ أُحِبُّ لِمَنْ غَسَّلَ الْمَيِّتَ أَنْ يَلُفَّ عَلَى يَدِهِ الْخِرْقَةَ حِينَ يُغَسِّلُهُ.[4]
از « اغسله» مباشرت استفاده نمی شود بلکه روایت دلالت بر رساندن آب است؛ آری یکی از مصادیق «اغسله» رساندن آب با دست است. اما منحصر در آن نیست.
وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنْ رِجَالِهِ عَنْ يُونُسَ عَنْهُمْ ع قَالَ: إِذَا أَرَدْتَ غُسْلَ الْمَيِّتِ فَضَعْهُ عَلَى الْمُغْتَسَلِ مُسْتَقْبِلَ الْقِبْلَةِ[5] (حدیت ادامه دارد) اینکه می فرماید برای غسل میت او را بر مغتسل قرار بده چون در مقام بیان روش طبیعی غسل است و به این معنی نیست که حتما باید بر مغتسل قرار داده شود.
وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع يُغَسَّلُ الْمَيِّتُ ثَلَاثَ غَسَلَاتٍ مَرَّةً بِالسِّدْرِ وَ مَرَّةً بِالْمَاءِ يُطْرَحُ فِيهِ الْكَافُورُ وَ مَرَّةً أُخْرَى بِالْمَاءِ الْقَرَاحِ ثُمَّ يُكَفَّنُ الْحَدِيثَ.[6]
سند روایت
درباره « عدة» مکرر گفتیم که در بین آنها گاهی یک یا دو یا سه ثقه در بین آنها است. درباره سهل بن زیاد سابقاً به تفصیل سخن گفته ایم، پنچ جلد مسند دارد. فقط احمد بن محمد بن عیسی او را تضعیف کرده است. اما علما سهل را پذیرفته اند، گفته اند« الامر فی سهل سهلٌ». علی بن رئاب از اصحاب امام صادق علیه السلام و از رئوس شیعه است. برادر او یمان بن رئاب است او از رئوس خوارج است. سالی روز آشتی می کردند و به بحث تمام می شد دوباره تا سال آینده قهر می کردند.
دلالت روایت:
از این روایت و دیگر روایات و از کلام علما مباشرت در غسل استفاده نمی شود. غسل میت در کیفیت از دیگر غسل ها حساب جداگانه ای ندارد. بلکه همه غسل ها مانند غسل جنابت و حیض و مس میت و غسل میت یک کیفیت دارند.
سوال- المسلم المتوفی بهذا المرض هل یجب تغلسیه کغیره من الاموات او انه یکفی ان ییمم؟ و ما اذا لم تسمح السلطات باجراء التیمم علیه ایضاً؟ حیث تضعه الملاکات الطبیة فی کیسٍ خاص مع مواد کیمیاویة حافظة وتنمع من فتح الکیس قبل الدفن؟
به نظر می رسد باید غسل بدهند و اگر ممکن نبود باید تیمم بدهند.
لکن بحثی که در اینجا مطرح می شود. آیا باید با دست میت یا با دست شخص زنده و تیمم دهنده تیمم داده شود؟
تیمم میت کرونایی
دو صورت برای تیمم میت متصور است.
صورت اول- شخص زنده و تییم دهنده با دست های خود او را تیمم دهند یعنی دست خود را به خاک بزند و بر پیشانی و پشت دست میت بکشد.
صورت دوم- با دست های میت او را تیمم دهند یعنی دست های میت را بر خاک بزنند. سید یزدی در عروه الوثقی مساله آن را ذکر کرده است.
مسألة 11: يجب أن يكون التيمم بيد الحيّ لا بيد الميِّت و إن كان الأحوط تيمم آخر بيد الميِّت إن أمكن[7] . پس فتوا این است که تیمم با دست شخص زنده باشد و احتیاط تیمم دیگر با دست خود میت انجام شود. حدود نوزده فقیه که از جمله آنها امام راحل است؛ می فرمایند: باید با دست میت تییم شود. امام راحل در عبارت« یجب ان ایکون التیمم بید الحی» می فرماید: فیه اشکال، بل الاقرب جواز الاکتفاء بید المیت و لا یترک لاحتیاط بالجمع. این احتیاط استحبابی است. محقق نائینی و آقا جمال گلپایگانی که ظاهر یک حاشیه برعروه داشتند در تیمم بید المیت می فرمایند: لایترک ذالک. مرحوم سید ابو الحسن اصفهانی می فرماید: هذا الاحتیاط لایترک. محقق خویی و میرزا هاشم آملی و سبزورای و بجنوردی گفته اند: لایترک. مرحوم مرعشی، کیفیت تیمم میت را توضیح داده است.
مبنای این فتواها چیست؟
مبنای اختلاف فتوا ها روایاتی که فقهاء به آنها استناد کرده اند
وَ عَنْهُ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَيُّوبَ بْنِ مُحَمَّدٍ الرَّقِّيِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَيُّوبَ الْمَوْصِلِيِّ عَنْ إِسْرَائِيلَ بْنِ يُونُسَ عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ السَّبِيعِيِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنْ زَيْدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ ع قَالَ: إِنَّ قَوْماً أَتَوْا رَسُولَ اللَّهِ ص فَقَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ مَاتَ صَاحِبٌ لَنَا وَ هُوَ مَجْدُورٌ فَإِنْ غَسَّلْنَاهُ انْسَلَخَ فَقَالَ يَمِّمُوهُ.[8]
سند روایت
ضمیر در «عنه» به محمد بن احمد بن یحیی صاحب النوادر است. و شیخ طوسی از او نقل می کند. ایوب بن محمد رقی، فقط یک روایت در تهذیب دارد. مدح و قدحی درباره او گفته نشده است. عمرو بن ایوب موصلی یک روایت در تهذیب دارد. اسرائیل بن یونس در تهذیب سه روایت دارد و نیز درباره او مدح و قدحی وارد نشده است. ابو اسحاق سبیعی چهارده روایت در تهذیبین یا کافی دارد. او یا عمرو بن عبد الله بن علی و یا اسحاق بن کلیب است توثیق نشده. عمرو بن خالد، کشی او را توثیق کرده است. زید بن علی در مجموع مورد تجلیل امام صادق علیه السلام بوده و در حق او فرمودند: رحم الله عمی زیداً اما انه لو ظفر لوفی. بنابراین روایت از جهت سند قابل اعتماد نیست.
دلالت روایت
گفتند شخصی در حالی آبله(مجدور) داشت از دینا رفت اگر بخواهیم او را غسل بدهیم گوشت تن او کنده می شود امام علیه السلام فرمود: او را تیمم بدهید یعنی همان کاری که در حال غسل انجام می دادید برای او در تیمم انجام دهید یعنی او را تییم بدهید، یعنی با دست میت او را تیمم بدهید.
و نیز استدلال شده که تیمم متقوم به ضرب الیدین علی الارض است لذا باید دست های میت به زمین زده شود و اگر این کار را شخص زنده انجام دهد تیمم صورت نگرفته است.
مطلب دیگر اینکه حدود نوزده فقیه دیگر از جمله آنها مرجوم بروجردی و برخی مراجع معاصر همین فتوا را پذیرفته اند.یعنی با دست شخص زنده تیمم داده شود. اذا لم یتسیر تغسلیه لخوف انتقال العدوی منه فان تیسر ان یتیمم بید الحی و لو مع استعماله للخفاظات یتعین ذالک.
اگر مسولین اجازه خارج کردن جنازه از کیسه را ندهند؟ در جواب گفته شده بدون غسل و تیمم دفن می شود. فلو لم یتیسر ذالک او منعت منه السلطات المختصة دفن بلا غسل و لاتیمم.