فقه تربیت، تعلیم و تعلم، امربه معروف و نهی از منکر

یادداشت

بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع:امر به معروف و نهی از منکر/ جمع‌بندی مباحث
اشاره به مباحث قبل:
عرض کردیم یک نگاه کلان و جمع‌بندی نسبت به امر به معروف و نهی از منکر به شکلی که ما داشتیم، انجام می‌گیرد.
مطلب دهم:رابطه امر و نهی با سایر قواعد
نکته دهم این است که مقوله امر به معروف و نهی از منکر در یک منظومه چند قاعده‌ای مهم دیگر قرار می‌گیرد که عرض شد. امر به معروف و نهی از منکر به عنوان قاعده تربیتی در کنار قواعد تربیتی دیگر مانند: 1) قاعده هدایت دیگران بالمعنی الاعم، 2) قاعده ارشاد جاهل، 3) قاعده هدایت و تربیت بالمعنی الاخص و ... قرار دارد.
مطلب یازدهم: تنوع ادله امر و نهی
نکته یازدهم این است که مقوله «امر به معروف و نهی از منکر» از حیث ادله، یک تنوع و دامنه گسترده از ادله برخوردار است، ادله عام، خاص و اخص. چند طبقه از ادله داشتیم. این تنوع ادله هم در این بحث بسیار جذاب بود. در بحث‌های فقهای عظام به چند دلیل مختصر از ادله قرآنی و روایی اکتفاء می‌شد اما ما به تفصیل بحث کردیم.
در مباحث گسترده که طرح شد، ما ادله را از لحاظ:
1 ـ تنوع ادله از حیث اینکه مستند به ادله و منابع چهارگانه (اجماع، عقل، نقل اعم از کتاب و سنت) می‌باشد، مطرح شد. هر چهار نوع ادله در این بحث وجود داشت.
2 ـ فراتر از این، عناوین بسیار متعدد و متنوع پیدا کردیم که بر «امر به معروف و نهی از منکر» منطبق بود. عناوین عام، عناوین خاص و خاص‌تر.
مراتب ادله و عناوین ادله
توضیح اینکه: در عناوینی که بر یک موضوع منطبق می‌شود از حیث فقهی شاهد سلسله عناوین منطبق بر یک موضوع هستیم. عنوان خاص، عنوان نوعی، عنوان جنسی و عنوان جنسی سطح بالاتر مثلا احترام به پدر و مادر می‌تواند مصداق چند رتبه از ادله خاص، عام و اعم باشد. احترام پدر مصداق عناوین متعدد ذیل الذکر می‌باشد:
1 ـ مصداق دلیل «اکرام والد یا والدین» است[1]،
2 ـ مصداق دلیل «صِلُوا أَرْحَامَكُمْ»، تکریم ارحام و صله رحم می‌باشد زیرا جزء ارحام است.
3 ـ مصداق دلیل «اکرم العدول» است،
4 ـ مصداق دلیل «اکرام مؤمن» و اکرام شیعیان است،
5 ـ مصداق دلیل «اکرام مسلمان» است،
6 ـ مصداق دلیل احسان و «اکرام انسان بما هو انسان» است.
پس یک مصداق خاص که با دلیل خاص مکلف شده‌ایم، می‌تواند با عناوین مختلف و ادله دیگر هم مورد تاکید قرار می‌گیرد.
این نکته در خیلی جاها وجود دارد که هر موضوع علاوه بر عنوان خاص، ممکن است چند عنوان عام بر آن منطبق باشد؛ به تعدد عناوین، ثواب و عقاب مضاعف و مؤکد می‌شود. بنا بر این بین پدر مؤمن و عالم با پدر کافر تفاوت وجود دارد. این یک قانون عام است.
مراتب و عناوین منطبق بر امر و نهی
نکته یازدهم این است که «امر به معروف و نهی از منکر» وجوبی یا استحبابی از حیث تنوع ادله از ادله اربعه برخوردار است، از طرفی از ادله عناوین دیگر هم بر خوردار است.
عناوین عام و کلی دیگر داریم که بر «امر به معروف و نهی از منکر» منطبق است. این عناوین مهم است؛ مثلا:
عنوان دعوت به خیر
عنوان «الدعوه الی الخیر»، بر اساس «وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»[2] که شامل «امر به معروف و نهی از منکر» می‌شود.
همینطور آیه شریفه‌ی «ادْعُ إِلى‏ سَبيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتي‏ هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبيلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدينَ»[3].
«دعوت به خیر» یک شیوه‌ی «امر به معروف و نهی از منکر» است. دعوت به غیر روش امر و نهی خیلی کم است، چرا که دعوت شامل «آموزش» نیز می‌شود.
سؤال:
آیا دعوت به خیر شامل «نهی» می‌شود؟
پاسخ استاد:
با توجه به اینکه سبیل رب، جنبه ایجابی و سلبی دارد، نهی از معاصی می‌تواند نوعی دعوت به سبیل رب باشد.
عنوان هدایت عام
عنوان دیگر «هدایت» است. «لَأن يَهدي اللّه ُ على يَدَيكَ رجُلاً خَيرٌ لَكَ مِمّا طَلَعَت علَيهِ الشَّمسُ»[4]
عنوان تبلیغ و ابلاغ
عنوان دیگر احتمالاً تبلیغ و ابلاغ باشد؛ «الَّذينَ يُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ يَخْشَوْنَهُ وَ لا يَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ وَ كَفى‏ بِاللَّهِ حَسيبا»[5] است. تبلیغ رسالات الله شامل تبلیغ رسمی و مطلق دعوت و امر و نهی می‌شود.
رابطه «امر به معروف و نهی از منکر» با عناوین همگن، گاهی رابطه عام و خاص مطلق است و گاهی از نوع رابطه عام و خاص من وجه است.
چنانکه در مفهوم «امر به معروف و نهی از منکر» پنج احتمال دادیم، یعنی پنج رتبه از «امر به معروف و نهی از منکر» را مطرح کردیم. یک رتبه عام بود که از هدایت عام هم اعم بود.
عنوان انذار و تذکّر
عنوان دیگر «انذار» است؛ واژه انذار بر «امر به معروف و نهی از منکر» منطبق می‌شود.
عنوان دیگر تذکّر است البته به دلالت التزامی.
عنوان احیاء و سایر عناوین
عنوان «احیاء» بر اساس ادله‌ای چون: «وَ مَنْ أَحْياها فَكَأَنَّما أَحْيَا النَّاسَ جَميعاً وَ لَقَدْ جاءَتْهُمْ رُسُلُنا بِالْبَيِّناتِ ثُمَّ إِنَّ كَثيراً مِنْهُمْ بَعْدَ ذلِكَ فِي الْأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ»[6]
عنوان «اقامه حق»، عنوان موعظه، تذکر، نصیحت، ارشاد جاهل، تبیین، تخویف و ... که بعضی از این عناوین را بحث کردیم و از بعضی دیگر رد شدیم.
پس «امر به معروف و نهی از منکر» همزمان مشمول عناوین مختلف دیگر غیر از عنوان امر و نهی می‌باشد.
نکات مهم در رابطه امر و نهی با قواعد دیگر
توجه به چند نکته دیگر هم لازم است:
1) بعضی از عناوین با «امر به معروف و نهی از منکر» از نوع رابطه عام و خاص مطلق دارند و بعضی دیگر عموم و خصوص من وجه دارند.
2) بعضی از عناوین بر همه مراتب «امر به معروف و نهی از منکر» منطبق می‌شود و برخی دیگر بر بعضی از مراتب منطبق می‌شود و بر بعضی مراتب دیر منطبق نمی‌شود.
3) برخی از عناوین حکم «وجوبی» را افاده می‌نماید و برخی از عناوین ذکر شده، دال بر رجحان است.
4) اجتماع عناوین دال بر وجوب ممکن است، چنانچه اجتماع عناوین دال بر وجوب و استحباب هم ممکن است.
توجه به این نکته نیز لازم است که گاهی «امر به معروف و نهی از منکر» و عناوین دیگر به عنوان قاعده مطرح است و گاهی به عنوان دلیل، نوع نگاه متفاوت است.
در باب تزاحم هم مطرح است که «امر به معروف و نهی از منکر» که تحت ده عنوان قابل طرح است، ممکن است با یکدیگر یا با عنوان دیگر تزاحم کنند.
مطلب دوازدهم: نتایج امر و نهی
نکته دوزادهم که توجه به آن خوب است، این است که «امر به معروف و نهی از منکر» از حیث آثار و تبعات چند ضلعی و پرفایده است. این بحث یک بحث معارفی است نه فقهی.
نتایج و آثار به فواید دنیوی و اخروی، فردی و اجتماعی و آثار و نتایج فراوان دیگر تقسیم می‌شود. این نتایج، متعدد و چند جانبه است. توضیح این نکته در مباحث مقدماتی «امر به معروف و نهی از منکر» بیان شد، رجوع شود.
مطلب سیزدهم: مبانی امر و نهی
نکته سیزدهم که در مباحث مقدماتی توجه دادیم اینکه «امر به معروف و نهی از منکر» دارای مبانی و فلسفه خاص خویش است. این هم یک بحث مهمی است. یادم نیست چه قدر بسط دادیم، به عنوان مثال:
انسان شناسی بر این قاعده و فریضه حاکم است که عبارت است از «تغییر پذیری انسان»، تغییر پذیری اجتماعی، نقش محیط در هدایت انسان، وجود نوعی ولایت مشترک بین انسان‌ها، سرنوشت مشترک انسان‌ها و ... این مباحث هم جای تامل دارد.
مطلب چهاردهم: نظام سازی
نظام سازی یعنی اینکه کتاب «امر به معروف و نهی از منکر» با نگاه کلان که ما مطرح کردیم به پایه‌ای برسید که نظام «امر به معروف و نهی از منکر» شکل بگیرد. این بحث را جسته و گریخته انجام دادیم ولی نه به صورت وافی.
ادامه در جلسه بعد انشاء الله...
________________________________________
[1]. اسراء/23: و قضی ربک الا تعبدوا الا ایاه و بالوالدین احسانا اما یبلغن عندک الکبر احدهما، او کلاهما فلا تقل لهما اف و لا تنهرهما و قل لهما قولا کریما...
[2]. (آل عمران/104)
[3]. (نحل/125)
[4]. کافی، 5 ص 28 ح 4: رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله ـ لعليٍّ عليه السلام لَمّا بَعَثَهُ إلَى اليَمَنِ ـ: يا عليُّ، لا تُقاتِلَنَّ أحَدا حتّى تَدعُوَهُ و ايمُ اللّه ِ لَأن يَهدي اللّه ُ على يَدَيكَ رجُلاً خَيرٌ لَكَ مِمّا طَلَعَت علَيهِ الشَّمسُ و غَرَبَت و لَكَ وَلاؤهُ يا عليُّ؛پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ هنگامى كه على عليه السلام را به يمن فرستاد ـ فرمود: اى على! هرگز با كسى جنگ مكن مگر اينكه قبلاً او را [به اسلام] دعوت كرده باشى كه به خدا سوگند، اگر خداوند كسى را به دست تو هدايت كند برايت بهتر است از آنچه آفتاب بر آن طلوع و غروب مى كند؛ و تو بر شخص هدايت شده ولايت دارى، اى على.
[5]. (احزاب/39)
[6]. (مائده/32)