فقه تربیت، تعلیم و تعلم، اصول و روش‌های تربیتی

یادداشت

بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع:اصول و روش‌های تربیتی/ اصل قدرت و استطاعت مربی و متربی
اشاره به مباحث قبل:
در دنیای جدید اصلی مطرح شده است در تعلیم و تربیت به عنوان «رعایت توان» و «استطاعت» متربی. این به شکلی سابقه دارد در تعلیم و تربیت کهن و در شکی دیگر در تعلیم و تربیت اسلامی مطرح شده است و رابطه دارد. مهم این است که ضوابط آن را مشخص کنیم به دلیل اهمیت و ریشه‌ای بودن، این اصل را بر سایر اصول مقدم داشتیم.
توان مبنای تمدن غربی
در تعلیم و تربیت بر مبنای دیویی و دیگران یک شاخصه‌ها، حرکت طبق میل و علاقه فرد است. این شاخصه مهم است. باید موضع اسلامی ما هم مشخص شود.
ادامه مفهوم‌شناسی توان
سیر بحث به این ترتیب بود که توان مربی و متربی را مطرح کردیم و سپس عرض کردیم معانی توان و قدرت چیست؟
در مورد مرادف‌های «توان» در انگلیسی، اگر کسی زبانش خوب است، ورود کند و یک جمع‌بندی داشته باشیم. در بخش معانی قدرت، پنج معنی مطرح کردیم. در معانی متأخر به بحث‌های تعلیم و تربیت نزدیک‌تر شدیم. معنای پنجم تطابق کامل داشت با میل و رغبت و احساس راحتی از انجام کار. در این معنی عرض کردیم که مقوله رغبت و لذت و نشاط و شادابی یا دل‌زدگی و خستگی و ... در این معنی نقش پایه‌ای دارند.
رابطه رغبت و قدرت
مطابق رغبت باشد و نوعی لذت به وجود آورد لذا مقدور است. غیرمقدور است یعنی نوعی دل‌زدگی ایجاد می‎‌کند و مورد علاقه نیست. این معنی با بحث‌های جدید تمدن غربی گره خورده است.
رابطه میل با ألم و لذت فلسفی
نسبت این بحثِ نشاط، شادابی از جهتی و دل‌زدگی و خستگی از جهت دیگر، برمی‌گردد به مقوله ألم و لذت. الم و لذت در فلسفه جایگاه مهم دارد. در بدایه و نهایه بحث مقولات عشر، کلیت مقولات نظام مقولات بیان می‌شود. در مقوله «کیف» از کیف نفسانی بحث می‌شود.
در کیفیت نفسانی چند مورد مهم ذکر شده است که الم و لذت از مجموعه کیف‌ها است. در آنجا از الم و لذت تعریف ارائه شده است. در اسفار ج 3 و 4 کیف نفسانی مطرح شده است. از همه قشنگ‌تر از همه در «نمط هشتم از کتاب اشارات آمده است با عنوان «فی البهجة و الاشارة». در برخی موضوعات فلسفی کتاب اشارات خیلی مهم است و زیبا مباحث را طرح کرده است. زمانی که در یک جمعی به تدریس اشارات مشغول بودم، گفته بودم برخی از استدلال‌های «اشارات» ممکن است در برخی کتب معروف فلسفی مانند اسفار نیامده باشد؛ ولی در مقابل عظمت کار ملا صدا، استغفار می‌کنیم. به‌هرحال اشارات کتاب خیلی خوبی است. نمط هشتم از اشارات در مورد الهیات به معنای خاص است؛ الم و لذت در آن نمط آمده است. در تعاریف وارد‌شده، بحث دقیق است.
بحث‌های زیادی از تمدن غربی به بحث الم و لذت برمی‌گردد، چه در بحث‌های اجتماعی، چه سیاسی و چه تعلیم و تربیت مورد تأکید قرار می‌گیرد. کارهای مرحوم بوعلی و ملاصدرا خیلی قابل‌توجه و مهم است.
تعریف الم و لذت
لذت عبارت است از: ادراک الملائم بما هو ملائم
ألم عبارت است از: ادراک المنافر بما هو منافر.
مکتب لذت‌گرایی
نکته مهم این است که در فلسفه اخلاق مکتبی است به نام «لذت‌گرایی» که از مکتب‌های معروف است. این بحث‌ در فلسفه سیاسی، فلسفه اخلاق و فلسفه تعلیم و تربیت مطرح شده است. چند سؤال سلبی در این مورد وجود دارد:
ألم و لذت نسبی و تابع میل و ادراک
لذت و الم امری مطلق است یا نسبی؟ آنچه محل تردید نیست آن است که الم و لذت مطلق نیست. بلکه الم و لذت تابعی است از ادراک انسان و همچنین میل فرهنگی وی؛ بدون تردید الم و لذت تابعی است از ادراک و جهان‌بینی انسان زیرا در انسان امیال مختلف و گوناگون وجود دارد. لذت متناسب با تمایلات متفاوت می‌شود و ممکن است چیزی، از جهتی الم داشته باشد و از جهت دیگر لذت داشته باشد. تمایلات انسان هم تابعی است از ادراکات و شناخت‌های انسانی. اگر ادراک در تمایلات مختلف وجود دارد لذا لذت و الم‌های متفاوت در انسان وجود دارد. بنابراین لذت و الم تابعی است از ادراکات انسان و همچنین تمایلات انسان. اگر ادراک و تمایلات انسان چند لایه باشد لذت و الم نیز چند لایه می‌شود.
ادراک و لذت عقلی
عالی‌ترین رتبه ادراکات، ادراک عقلی است. از جهت دیگر عالی‌ترین تمایل موجود انسانی تمایلات عقلی (قله هستی) است. لذا عالی‌ترین لذت‌ها لذت عقلی است. وقتی شناخت و میل انسان عقلانی باشد، لذت عقلی به بالاترین رتبه لذت دست می‌یابد.
سؤال
آیا ملائمت غیر از میل است. در ملائمت کمال و خیر مطرح است؟
پاسخ استاد:
بله، ملائمت غیر از میل است، اما در دل آن وجود دارد. کمال و خیر در دل میل است. ملائمت مشتمل بر میل است. درک تناسب و خیریت مهم است. در تعلیم و تربیت یا اخلاق (بعداً خواهید دید) میل چیزی نیست که نشود مهندسی کرد و آن را تغییر داد.
رابطه میل و اختیار
تحمیل عبادت مستحب منع شده است تا دل‌زدگی ایجاد نشود. معلوم می‌شود میل با اجبار، میل رو به افول می‌رود. ابتنای بحث بر میل و ادراکات و تمایلات؛ بیفزایید که ادراکات و تمایلات اختیاری است لذا به فقه نزدیک می‌شویم. میل و رغبت مهندسی پذیر و اختیاری است، در خود شخص و در دیگران. اشتراط قدرت به معنای پنجم معقول است و درست است و اختیاری و تکلیف بردار است.
ألم و لذت مبنای احکام
لذت و الم می‌تواند مبنای احکام قرار بگیرد و قابلیت کم‌وزیاد شدن دارد. هردو منظر را کار داریم در تعلیم و تربیت.