عنوان
بیعانه
نویسنده
اصطلاحنامه
محل نشر
سایت مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی
تاریخ نشر
1399
زبان
فارسی
توضیح
بِیعانه، به معنای «پیش بها»، اصطلاحی فقهی و حقوقی در معاملات که به موجب آن، بخشی از بهای مورد معامله هنگام قرارداد پرداخت می‌شود.
ماهیت حقوقی بیعانه، به عنوان وثیقه‌ای در قرار داد، ریشه در نظامهای حقوقی جوامع پیش از اسلام دارد و در آغاز دورۀ اسلامی با عنوان «بیع عُربون» مورد بحث محافل فقهی بوده است. ریشۀ «ع ر ب» در زبانها ی سامی به مفهوم «ضمانت کردن» و «گرو گرفتن» به کار رفته (گزنیوس، 786؛ مشکور، ۲ / ۵۵۵)، و در یونانی نیز واژۀ «ارابُن[۱]»، برگرفته از اصلی سامی به معنای بیعانه است (لیدل، 246). در نوشته‌های دینی عهد عتیق و عهد جدید نیز به این مفهوم اشاره شده است (برای نمونه، نک : اول سموئیل ، ۱۷:۱۸؛ رسالۀ پولس به افسسیان، ۱:۱۴؛ دربارۀ اشاره به عجمی بودن واژه، نک : ابن‌قتیبه، ۱ / ۱۹۷؛ جوالیقی، ۴۵۶). در مقایسه با «رهن» به عنوان وثیقه‌ای برای پرداخت دین که در میان عرب رایج بوده (نک : شاخت، 186)، و در قرآن کریم نیز امضا شده است (بقره / ۲ / ۲۸۳)، روش بیعانه در عین تداول (نک : ابن‌برکه، ۲ / ۳۷۸؛ ابن رشد، المقدمات ... ، ۲ / ۷۲) به صورت بسیار محدود و بدون پرداختن به نکات حقوقی، در سنت نبوی دیده می‌شود. در حدیثی مشهور که از سوی مالک با طریقی ضعیف (نک : بیهقی، ۵ / ۳۴۳؛ نووی، ۹ / ۳۳۵؛ قس: زرقانی، ۳ / ۲۵۰) روایت شده، بیع عربون از سوی پیامبر(ص) نهی شده است (نک : مالک، ۲ / ۶۰۹؛ احمد بن حنبل، ۲ / ۱۸۳؛ ابوداوود، ۲ / ۱۴۴؛ ابن‌ماجه، ۲ / ۷۳۸-۷۳۹). در مقابل، حدیثی به نقل از زید بن اسلم حاکی از آن است که پیامبر (ص) عربون را حلال شمرده است (نک : ابن ابی شیبه، ۷ / ۳۰۴، ۳۰۶؛ ابن عبدالبر، التمهید، ۲۳ / ۱۷۹) و همین تعارض، مهم‌ترین زمینۀ اختلاف فتاوای فقها در این باب بوده است.