حمایت از اسرار تجاری در حقوق ایران و فقه اسلامی

توضیح

اصحاب تجارت اغلب موفق به کسب تجارب و اطلاعاتی می‌شوند که با «حفظ محرمانگی» آنها در میان رقباء برای خود جایگاه برتری درست می‌کنند. عقل و فطرت آدمی چنین اشخاصی را که با انجام کار فکری به چنین یافته‌هایی می‌رسند، مستحق دریافت پاداش می‌داند. چون (1) در شکل‌گیری و رونق یک فعالیت تجاری، اطلاعات و تراوشات ذهنی متنوعی دخیل هستند، (2) در جریان خلق آنها اشخاص زیادی حضور دارند، (3) با توجه به تنوع اطلاعات و نیز کثرت اشخاص مرتبط، «محرمانگی» آنها به راحتی قابل احراز نیست و (4) حمایت از «محرمانگی» آنها منجر به محدودیت دسترسی سایر اهالی تجارت شده و تأمین منافع عمومی را با مشکل مواجه می‌کند، لذا حمایت از صاحبان آنها همواره با دشواری‌هایی مواجه بوده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که (1) هرچند قانونگذار با اعلام حمایت از اسرار تجاری (ولو ناقص) در فضای مجازی، چراغ امید را در حقوق ایران روشن نمود اما بی‌تفاوتی وی به اسرار تجاری در فضای حقیقی بسیار شگفت‌آور است. (2) علیرغم سکوت قانونگذار درخصوص تعلق حقوق معنوی (اخلاقی) برای دارندگان اسرار تجاری، می‌توان مفهوم «حریم خصوصی» را مبنایی برای آن دانست؛ هرچند که با حقوق معنوی ناشی از سایر اموال فکری تفاوت دارد و این تفاوت عاملی برای انشقاق اسرار تجاری از نظام مالکیت فکری است. (3) با وجود اشاره به لزوم حمایت از اسرار تجاری در روابط ایران با برخی کشورها در عهدنامه‌های دوجانبه، مع‌الوصف چون روابط مزبور عمدتا با اندک کشورهای غیرهمسایه و غیر برخوردار از روابط اقتصادی مطلوب شکل گرفته و سازوکار حقوقی لازم برای حمایت از اسرار تجاری در طرفین وجود ندارد، لذا بی‌فایده بوده است. مجامع و اتحادیه‌هایی نیز که با حضور ایران شکل گرفته‌اند، فاقد برنامه‌ راهبردی صحیح در جهت تولید، جذب و بهره‌برداری از مالکیت‌های فکری، آن هم منطبق با مصالح ملی کشورهای عضو هستند. (4) «تزاحم حقوق یا تکالیف طرفین دعوا» معضل مهمی است که از برخورد چالش‌های عمده «خطر از دست دادن دادرسی عادلانه از سوی مدعی‌علیه»، «خطر از دست دادن اسرار تجاری از جانب مدعی» و «دشواری کشف واقعیت از مجادلات طرفین» نشأت می‌گیرد. نگارنده رساله بر مبنای قواعد اصولی و با تطبیق مقررات نظام‌های حقوقی پیشرفته، «رفع موضوعی تزاحم» را پیشنهاد کرده که از طرق مختلف همچون بهره‌گیری از علم قاضی، «کارشناسی» یا «تأمین دلیل» و نیز مرحله‌بندی دادرسی امکان‌پذیر است.
واژه‌های کلیدی: مالکیت فکری، مالکیت صنعتی، اسرار تجاری، حقوق ایران، فقه اسلامی.