الهیات محیط‌زیست در اسلام (با تأکید بر آموزه انسان محوری)

توضیح

تخریب گسترده و سریع محیط زیست آینده زمین و حیات موجودات زنده را به طور جدی تهدید جدی می‌کند، آموزه‌ها و دستورات ادیان به عنوان الگو و راهنمایی برای پیروان خود، عامل تأثیرگذاری در ایجاد سبک زندگی آنان، در راستای حفاظت از محیط زیست می‌باشند و در این راستا آموزه‌های دین اسلام به عنوان یکی از ادیان بزرگ و اصلی در جهان جایگاه مهمی دارد. جمع‌آوری داده‌ها در این تحقیق برمبنای روش کتابخانه‌ای است و داده‌ها با روش کیفی تحلیل محتوا و هرمنوتیک تجزیه و تحلیل شده‌اند؛ زیرا از مفاهیم بسیار استفاده شده است. متن قرآنی به طور کلی با واژه‌های فراوان و مفاهیم گسترده محیط زیستی در هم‌تنیده و ممزوج است و در قرآن طبیعت به عنوان: صُنْعُ الله، خَلْقُ الله، بَیِّنَه الله، وجه الله، آیه الله، کلمه الله، سُنَّهَ اللَّه، نِعْمَه الله و مُسَبِّحُ الله توصیف می‌شود و عناصر اصلی زمین همچون: آب، خاک، باد، کوه و گیاه به فراوانی یاد می‌شوند. از سوی دیگر در روایات متعدد نبوی نیز بر حقوق و ارزش ذاتی طبیعت تأکید شده است و مشخص می‌گردد که محیط زیست از نگاه اسلام دارای ارزش، کرامت و حقوق ذاتی، حقیقی، و غیر ابزاری است. در بررسی جایگاه انسان در قرآن مشخص می‌شود که آموزه «انسان اشرف مخلوقات» در قرآن ذکر نشده است و برخی آیات با مفاهیم کلیدی انسان‌محور همچون: خلافت، امانت، کرامت و تسخیر در طول قرون متمادی با نگاه انسان‌محور افراطی تفسیر شده‌اند و مقام شایسته انسان در زمین، مقام بندگی و عبودیت «عبدالله» است، که منجر به رفتار فروتنانه و خاکسارانه در مقابل آفریده‌های خداوند می‌گردد. از آیات قرآن و روایات نبوی، اصول، قواعد و مفاهیم متعددی برداشت و استخراج می‌گردد که در راستای نگهداری و پاسداری از محیط زیست و کره زمین می‌باشند، همچون: مالکیّت مطلق الهی، پاکیزگی و تمیزی، تعاون، تقوی، عدالت، قسط، احسان، محبت، رحمت، منع اسراف، منع فساد و تباهی. از دیدگاه الهیات اسلامی همه آفریده‌های خداوند دارای ارزش، حقوق و کرامت ذاتی هستند و نوع بشر برتری نسبت به موجودات دیگر ندارد، مگر انسانی که به مقام متقّی و عبودیّت برسد و برتری صرفاً با اهل تقواست. انسان در مقام «عبدالله» با طبیعت فروتنانه و خاکسارانه رفتار می‌کند و به دنبال برتری‌جویی و سلطه‌گری نیست.
واژه‌های کلیدی: انسان محوری و ارزش ذاتی، خلیفة الله، فروتنی، قرآن، محیط زیست، حقوق.