تبیین فقهی رابطه انسان با اعضای بدن خود

توضیح

زمینه و هدف: مبحث رابطه انسان با اعضای بدن خود یکی از مهم‌ترین مباحث فقهی و حقوقی است که امروزه با وجود پیشرفت‌های نوین در دانش پزشکی، زیست‌فناوری و ژنتیک بار دیگر در فهرست موضوعات چالش‌برانگیز در عرصه اخلاق و حقوق زیستی قرار گرفته است. با نگاهی به ادبیات فقه و حقوق می‌توان دریافت که عموماً سه نظریه مالکیتِ ذاتی، امانت و سلطنت متداول‌ترین مبانی ارائه‌شده برای تعیین رابطه انسان و اعضای بدن خود بوده‌اند. در این مقاله نویسندگان کوشیده‌اند تا به تحلیل و بررسی انتقادی نظریات مورد اشاره پرداخته و به علاوه دیدگاه مطلوب خود را در این خصوص تشریح نمایند.

مواد و روش‌ها: این تحقیق به روش تحلیلی ـ توصیفی و به استناد منابع کتابخانه‌ای انجام شده است. در راستای دستیابی به اهداف این مقاله، نخست سه نظریه مهم و متداول در خصوص رابطه انسان با اعضای بدن خود مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گیرند. این سه نظریه عبارتند از سلطنت بر نفس، مالکیت ذاتی و رابطه امانی. در مرحله بعد دیدگاه منتخب نویسندگان که بر مبنای مالکیت اعتباری طرح‌ریزی شده است، بررسی می‌شود.

نتیجه‌گیری: به نظر می‌رسد در دیدگاه‌های مبتنی بر امانت، مالکیت ذاتی و سلطنت بر نفس علاوه بر انتقادات وارد بر آن‌ها، نمی‌توان اقتضائات نوین ارتباط با اعضای بدن را تأمین نمود. دلیل چنین امری توجه به ضرورت‌هایی نظیر جانشین‌سازی فرد با دیگران در خصوص تصمیماتی که ممکن است سلامت عمومی، ذخیره ژنی بشر و حقوق نسل‌های آتی را تحت تأثیر قرار دهد و نیز توجه به ضرورت‌هایی نظیر وضع قوانین کاربردی و ترویج سیاستگذاری‌های نوین در عرصه درمان و پیشگیری می‌باشد. از نظر نویسندگان پرداختن به موضوع مالکیت اعتباری بر اعضای بدن که با نظریات مالکیت ذاتی و سلطنت بر نفس تفاوت‌های مهمی دارد، محملی از اختیارات روزآمد در کنار رعایت مقررات و اقتضائات شرعی و مرزهای عقلانی مالکیت به دست می‌دهد. به نظر می‌رسد این دیدگاه بتواند بنیان نظری لازم را برای تعاملات انسان با اعضای پیکرش تأمین نماید. همچنین در این مقاله ضمن اثبات این مطلب که مالکیت بر چیزی لزوماً به معنای مالیت‌داشتن آن نیست، ورود به بحث مالیت یا عدم مالیت اعضای انسان لازم دانسته نشده است.
واژه‌های کلیدی: انسان؛ اعضای بدن؛ قاعده سلطنت؛ فقه اسلامی.