تظلّم مظلوم ،مستثنیات غیبت، غیبت

یادداشت

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در رابطه با مستثنیات غیبت بود. یکی از مستثنیات غیبت مسئله تظلم مظلوم بود؛ که مظلوم می‌تواند ظلم ظالم را بیان کند. در این رابطه دو شرط را ذکر کردیم: یکی اینکه مظلوم نزد کسی غیبت کند که امید دارد ظلم را برطرف کند و دیگری این بود که مظلوم فقط در مورد ظلمی که به او شده می‌تواند غیبت کند؛ اما افشاگری جایز نیست، به مقدار حاجت می‌تواند غیبت کند.
این دو شرط مورد اختلاف علماست. برای اینکه بدانیم این دو شرط لازم است یا نه باید در این دو آیه دقت کنیم:
آیه شریفه اول: ﴿لَّا يُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَن ظُلِمَ﴾[1] افشاگری برای کسی جایز نیست مگر برای مظلوم. در مورد این آیه دو احتمال وجود دارد یکی اینکه به مقداری که ظلم شده بیان کند و دیگری اینکه هرچه می‌خواهد بگوید و آبروی ظالم را ببرد. ذیل این آیه شریفه روایاتی واردشده که آن‌ها را ذکر می‌کنیم:
روایت اول: «العياشي في (تفسيره) عن الفضل بن أبي قرة، عن أبى عبدالله عليه‌السلام في قول الله: ﴿لا يحب الله الجهر بالسوء من القول إلا من ظلم﴾ قال: من أضاف قوما فأساء ضيافتهم فهو ممن ظلم، فلا جناح عليهم فيما قالوا فيه»[2] این روایت می‌گوید کسی که مهمانی بدهد و نتواند خوب از مهمان‌ها پذیرایی کند، ظلم کرده و مهمان‌ها می‌توانند اعتراض کنند و بگویند این چه مهمانی بود. این شخص که کار حرامی انجام نداده که غیبتش جایز باشد، اما طبق این روایت غیبتش جایز است.
به این روایت دو اشکال واردشده؛ اشکال اول اشکال سندی است که چون روایت ضعیفی است لذا موردقبول واقع نمی‌شود. بعضی می‌گویند که این روایت را باید توجیه کرد و این‌گونه توجیه می‌کنند که میزبان به‌گونه‌ای اسائه ادب کرده باشد که حرام است، برخوردی کرده که حرام بوده است و طوری برخورد کرده که فاسق شده، در این صورت می‌توان گفت که این فعل حرام، مجوز غیبت است یعنی انجام دادن کار حرام باعث جواز غیبت شده نه انجام ندادن کار مستحب.
روایت دوم: «الفضل بن الحسن الطبرسي في (مجمع البيان) في قوله: (لا يحب الله الجهر بالسوء من القول إلا من ظلم). عن أبي عبدالله عليه‌السلام: إن الضيف ينزل بالرجل فلا يحسن ضيافته، فلا جناح عليه أن يذكر سوء ما فعله»[3] این روایت نیز مرفوعه و ضعیف است؛ یعنی مهمان به خانه شخصی می‌رود ولی ضیافتش را خوب انجام نمی‌دهد، پس اشکال ندارد که کار بدی را انجام داده بیان کند. از این روایت استفاده می‌شود که باید «سوء ما فعله» را انجام دهد و نمی‌تواند مسائل دیگر را بیان کند، فقط می‌تواند در مورد نحوه مهمانی بیان کند.
به نظر ما این روایت باید حمل شود به‌جایی که میزبان کار حرامی انجام داده باشد و درصورتی‌که امر مستحبی را ترک کرده باشد نمی‌توان غیبت کرد. هر دو روایت هم ضعیف هستند و قابل‌اعتماد نیستند و در عوض آیات و روایات حرمت غیبت قوی هستند لذا با این دو روایت ضعیف نمی‌توان از مسلّمات دست برداشت.
به فرض اینکه این روایت را بپذیریم نکته دیگر که از آن استفاده می‌شود، به‌صراحت می‌فرماید: «سوء ما فعله» یعنی اگر می‌خواهید بیان کنید فقط همان مقدار ظلم را بیان کنید.
در اینجا مرحوم ایروانی مطلبی را بیان می‌فرماید که انسان‌ها به گردن هم حقوقی دارند و این حقوق دودسته هستند: یک دسته از حقوق، واجب هستند و یک دسته مستحب. مثلاً نفقه زن و فرزندان از حقوق واجب است و عیادت مریض و تشییع‌جنازه از حقوق مستحب است.
مرحوم ایروانی از این روایت استفاده کرده‌اند که کسانی که حقوق واجب و مستحب را انجام نمی‌دهند، می‌توان آن را بیان کرد؛ یعنی می‌توان گفت که در تشییع‌جنازه فلان شخص که همسایه‌اش بود شرکت نکرد. این‌یک حق مستحب است که شارع قرار داده و اگر کسی حقوق واجب یا مستحب را انجام نداد در همان مورد می‌توان غیبتش کرد.[4]
مرحوم ایروانی این روایت را قبول کرده ولی به نظر ما این روایات هم ضعیف هستند و نمی‌تواند در مقابل دلایل حرمت غیبت قرار بگیرد.
آیه شریفه دوم: ﴿وَلَمَنِ انتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُوْلَئِكَ مَا عَلَيْهِم مِّن سَبِيلٍ﴾ ﴿إنّ ما السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَظْلِمُونَ النَّاسَ وَيَبْغُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ أُوْلَئِكَ لَهُم عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾[5] کسی که مظلوم واقع شد دیگر مشکلی ندارد، مشکل برای کسانی است که به دیگران ظلم می‌کند.
از این روایت استفاده کرده‌اند که کسی که مظلوم واقع‌شده مشکلی ندارد و می‌تواند غیبت کند.
سؤال ما این است که معنای ﴿وَلَمَنِ انتَصَرَ﴾ چیست؟ آیا به معنای غیبت کردن است؟ این جمله به این معناست که من از شما طلب می‌کنم که به من کمک کنید، اما آیا این طلب نصرت، ملازم با غیبت است؟
آیت‌الله مکارم می‌فرماید: این عرفاً قابل‌تصور نیست یعنی وقتی طلب نصرت می‌کند باید توضیح دهد که جریان چیست و هر چیزی هم که در مورد ظالم گفته شود غیبت محسوب می‌شود. لذا نظر ایشان این است که ﴿وَلَمَنِ انتَصَرَ﴾ آیه شریفه ملازم با غیبت است.
به نظر ما هم نظر ایشان صحیح است و کسی که طلب یاری می‌کند، ملازم با غیبت است یعنی باید ظلم را بیان کند.
نکته دیگر این است که ﴿فَأُوْلَئِكَ مَا عَلَيْهِم مِّن سَبِيلٍ﴾ یعنی مظلوم هر کاری نمی‌تواند انجام دهد باید این را به دو قید «عند من یرجوا ازالة الظلم» و «بقدر الحاجة» مقید کنیم. محرمات در مورد ظالم حلال نمی‌شود فقط غیبت جایز می‌شود آن‌هم به مقدار حاجت و نزد کسی که امید برطرف کردن ظلم را داشته باشیم.