ضرورت وجود بانک در دنیای امروز

یادداشت

بحث در ربای قرضی است و در مورد درس های گذشته چند تذکر باید داده شود.
اول اینکه در حدیث غیاث بن ابراهیم خواندم که امام علیه السلام فرمود: اگر از طرف بدهکار هدیه ای به طلبکار داده شد، طلبکار آن هدیه را نپذیرد بلکه آن را به عنوان بدهی او قبول کند و به همان مبلغ از بدهی او کم کند.
ابتدا گفتیم سند حدیث مزبور مشکل دارد ولی بعد از مراجعه متوجه شدیم که سند آن حدیث اشکالی ندارد بنابراین به مفاد آن فتوا می دهیم.
نکته ی دیگر این است که در حدیث اخلاقی روز قبل گفتیم که رسول خدا (ص) فرمود: لَا يَسْتَقِيمُ إِيمَانُ عَبْدٍ حَتَّى ْتَقِيمَ ْبُهُ يَسْتَقِيمُ قَلْبُهُ حَتَّى يَسْتَقِيمَ لِسَانُهُ این حدیث علاوه از رسول خدا (ص) از امیر مؤمنان علی علیه السلام هم نقل شده است و در نهج البلاغه خطبه ی 176 آمده است.
نکته ی سوم در مورد فتوای امام قدس سره در تحریر الوسیله است که فرمودند انسان می تواند از بانک های رباخوار وام بگیرد ولی در پرداختن سود قصد جدی نداشته باشد و با این کار حرمتی متوجه او نشود.
همانند فتوای امام قدس سره فتوایی از آیة الله حکیم به دست ما رسید که مشابه فتوای امام قدس سره فتوا داده اند (بنابراین در میان معاصرین دو نفر از بزرگان به این فتوا داده اند.)

بعد از آن که مسائل پنج گانه ی مهم ربای قرضی را بیان کردیم به سراغ بانکداری می رویم. در این مقام یک مقدمه و دو مطلب را بیان می کنیم:
مقدمه ی اولی این است که امروزه مسأله ی بانکداری جزء ضروریات اقتصاد دنیا می باشد و نمی توان بانک را از زندگی مردم حذف کرد. اگر بانک ها حذف شوند چرخ های اقتصاد متوقف می شود. از این رو باید بانک ها باقی باشند ولی اصلاح شوند.
بانک ها را نمی توان از زندگی بشر حذف کرد زیرا بانک اسلامی خدمات زیادی به مردم ارائه می دهد که اگر از بین برود اقتصاد یا نابود می شود و یا لا اقل ضعیف می گردد.
خدماتی که توسط بانک های اسلامی ارائه می شود متعدد است و ما به هفت مورد آن اشاره می کنیم:
خدمت اول: بانک مرکزی برای حفظ اموال مردم است. سابقا مردم مجبور بودند اموال خود را در خانه ها نگهداری کنند و این کار برای کسانی که مبلغ قابل توجهی داشتند موجب اضطراب بود. آنها مجبور بودند اموال خود را زیر زمین و یا در سقف ها جاسازی کنند و همواره از دزدها هراسان بودند و با داشتن اموال زیاد حتی بر جان خود نیز می ترسیدند از این رو بشر به فکر تأسیس مراکزی افتاد تا همه اموال خود را در آنجا نگهداری کنند و آن مرکز تحت حفاظت شدید باشد. با تأسیس بانک ها این مشکل حل شده است.
خدمت دوم: بانک ها وسیله ای مطمئن و سهل و ساده ای برای نقل و انتقال اموال در معاملات است. با یک قطعه چک و مانند آن مبالغ هنگفتی از حساب کسی به حساب دیگر منتقل می شود بدون اینکه احتیاج به شمارش مبلغ باشد و یا افراد لازم باشد مبلغ را دریافت کرده از آن محافظت کنند و به فرد مقابل تحویل دهند. (اگر مبالغ خیلی زیاد باشد فقط چند روز باید آن را بشمارند)
خدمت سوم: بانک ها در مورد مسافرت ها و نقل و انتقال مشکلات را حل کرده اند.
در عصر ما چون وسائل ارتباطی سریع و سهل شده است گاه جنسی از مغرب به مشرق منتقل می کنند. سابقا در این نقل و انتقال ها و حمل و نقل مبالغ دزدها و راهزن ها در کمین بودند و جان و مال مردم را به مخاطره می انداختند. ولی امروز این کار به راحتی توسط بانک ها قابل انجام است.
خدمت چهارم: بانک ها موجب تجمیع اموال می شوند و اموال بی استفاده را به کار می اندازند. تاجرها همواره باید مبلغی را به عنوان نقدینگی نزد خود حفظ کنند تا در روز مبادا و برای تجارت های خاص استفاده کنند. اگر مردم بخواهند این نقدینگی ها را نزد خود حفظ کنند نتیجه اش این است که مبالغ هنگفتی در خانه ها بدون اینکه در گردش بیفتد به شکل راکد در خانه ها افتاده باشد. ولی وقتی اینها در بانک گذاشته می شود مبالغ هنگفتی به وجود می آید که اگر از طریق صحیح به گردش بیفتد مشکلات اقتصادی عظیمی حل خواهد شد.
بانک ها درصد کمی اگر مبلغی که در اختیار دارد را در صندوق های بانکی می گذارند و به ارباب رجوع می دهند و مبلغ اصلی در اختیار خود بانک و در حال گردش است. مردم نیز با دادن چک و امثال آن در واقع پولی را از بانک نمی گیرند بلکه پول نزد بانک و در گردش است و آنها فقط از حسابی به حساب دیگر منتقل می کنند بدون اینکه از اصل پولی که در نزد بانک است چیزی کم کرده باشند.
بنابراین پول نقد در اختیار بانک است و مردم با استفاده از پشتوانه ی بانک ها با اوراق داد و ستد می کنند.
خدمت پنجم: مردمی هستند که سرمایه ای دارند ولی به هر دلیل قادر نیستند از سرمایه ی خود استفاده کنند. کسانی مانند پیران، کسانی که تجربه ی تجارت ندارند، بیماران از کار افتاده، صغیرانی که اموالی دارند و موارد دیگر. بانک ها با تجربه ی بسیاری که دارند می توانند از طرف آنها این سرمایه ها را از طریق مضاربه و غیره به کار بیندازند.
خدمت ششم: اشخاصی هستند که در مورد گردش پول مدیریت، تجربه، آگاهی از تولید، صنعت دارند ولی پولی در اختیار ندارند. بانک ها می توانند مبالغی را در اختیار آنها بگذارند به این گونه که مبلغ از طرف بانک و کار از طرف آنها باشد. هم کار تولیدی در جامعه انجام می شود و درآمدزایی دارد و هم افراد مزبور به سودی می رسند.
امروزه به این نوع اقدامات بانکی تسهیلات بانکی گفته می شود.
خدمت هفتم: سیاست گذاری پولی است گاه پول نزد مردم زیاد می شود و در نتیجه تورم ایجاد می شود. به دلیل اینکه توان خرید مردم بالا می رود در نتیجه تقاضا زیاد شده و عرضه کم می شود و تورم به وجود می آید.
بانک ها می توانند با سیاست گذاری خاصی که دارند توازن را به وجود آورند.

در اینجا این سؤال مطرح می شود که آیا در این امور هفت گانه خلاف شرعی هم وجود دارد؟ بعضی تصور می کنند که بانک چیزی است که غربی ها تأسیس کرده اند و یک نوع استثمار است.
جواب این است که خیر. از این رو تأسیس بانک به صورت سالم نه تنها خلاف شرعی در آن وجود ندارد بلکه مصداق (تعاونوا علی البر و التقوا) می باشد.

بحث دوم این است که خدمات ارائه شده از طرف بانک ها چگونه می تواند اسلامی باشد؟
آیا بانک ها می توانند به همین مقدار که قرض الحسنه می دهند بسنده کنند یا اینکه باید مقدار بیشتری به این امر توجه کنند و به مردم خدمت بیشتری برسانند.
بعد باید دید مسأله ی حساب های جاری، حواله جات، سرمایه گذاری مردم نزد بانک ها و سرمایه گذاری بانک ها نزد مردم را چگونه می تواند شرعی باشد.
سؤالی این روزها از ما می پرسند که به چه دلیل اجازه می دهیم که می توان از طرف حاجی در شهر خودش قربانی کرد و ذمه ی او هم بریء شود.
در جواب می گوییم: جواز این کار در صورتی است که بداند قربانی او در مکه مورد استفاده قرار نمی گیرد و به دور انداخته می شود. ولی اگر قربانی در منی مصرف شود و یا بتوانند آن را بسته بندی کنند و به جاهای دیگر منتقل کنند تا مصرف شود باید قربانی در منی انجام شود.