فقه تربیت، تعلیم و تعلم، اصول و روش‌های تربیتی

یادداشت

بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: اصول و روش‌های تربیتی/ اصل قدرت و استطاعت مربی و متربی (رفق و مدارا)
اشاره به مباحث قبل:
بحث رفق و مدارا در آیات را در بخش پایانی مطرح کردیم؛ دلیل امر این بود که فکر می‌کردیم که بحث ریز و واضح نداشته باشد لذا ادله دیگر از روایات را مقدم داشتیم و بررسی کردیم ولی بعداً متفطن شدیم که باید آیات را هم بررسی کنیم.
رفق و مدارا در قرآن کریم
در بحث رفق و مدارا به مواردی از آیات شریفه استشهاد شده است. آیات غالباً مربوط به پیامبر بزرگوار یا پیامبران دیگر است. آیه 107 سوره انبیاء «وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعالَمينَ».[1] را بحث کردیم و تمام شد.
آیه دوم
آیه دوم عبارت است از آیه 159 سوره آل‌عمران:
«فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَليظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلين».[2]
مشهور است که این آیه در ضمن آیات قصه جنگ احد نازل شده است. حضرت پیامبر (ص) در مورد کیفیت اداره جنگ احد با اصحاب مشورت کردند و نظر جمع را قبول کردند (با اینکه نظر خودشان مخالف نظر جمع بود)، سپس، جنگ احد منجر به شکست شد و بیش از هفتاد نفر به شهادت رسیدند که شوک عجیبی بر مردم مدینه وارد کرد. بعد از جنگ، حضرت(ص) مورد اعتراضاتی قرار گرفت مبنی بر اینکه شما که همه چیز را می‌دانستید، چرا تسلیم نظر مشورتی جمعی شدید؟ و ما شکست خوردیم. شکست به خود مردم برمی‌گشت زیرا در صحنه‌ عمل هم تابع فرماندهی نبودند.
روش زندگی پیامبر خدا (ص) این بود که با مردم به نرمی و ملایمت برخورد می‌کردند؛ حرف همه را گوش می‌کردند. آیه شریفه در چنین فضایی نازل شد. «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَليظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ...» دستور داده شده که حتی بعد از شکست هم با مردم مشورت نمایند. تحمل زیاد و نرمی از عنایت خداوندی است. آستانه‌ی صبر آدم‌ها خیلی کم است اما آستانه‌ی بالای صبر پیامبر به رحمت و لطف خداوند نسبت داده شده است. فرمود اگر نرم و ملایم نبودی، مردم دورت جمع نمی‌شدند. این آیه از ادله رفق و مدارا در اقدامات تبلیغی و تربیتی به شمار می‌رود. برای روشن شدن استدلال جهاتی از بحث مورد توجه قرار می‌گیرد.
توضیح مفردات آیه:
برای فهم معنای آیه به ترتیب نکاتی را مرور می‌کنیم:
1ـ فاء تفریع یا استیناف
یک نکته این است که آیه با «فاء» شروع شده است، «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ...» باید دید آیا فاء تفریع است؟ اگر فاء تفریع باشد، بر آیات قبلی و قصه جنگ احد مترتب است. تفریع آیه بر آیات قبلی در جنگ احد و شأن نزول آن یک واقعیت است که باید به آن توجه کرد. این واقعیت مانع شمول مفهومی آیه نمی‌شود. پس علی‌رغم تفریع و آمدن «فاء» و شأن نزول آیه، این‌ها مخصص نیست. لین و نرمی پیامبر اختصاص به دوره خاص نداشته است، بلکه اشاره به یک ویژگی اساسی در وجود حضرت است. شأن نزول مخصص و مقید نیست و همین‌طور آیه به ویژگی عام و شامل که جزء شخصیت پیامبر اکرم (ص) است، اشاره دارد.
لین و رفق جزء شخصیت پیامبر بوده و رفتار مستمر از حضرت صادر شده است؛ صبور، حلیم، رئوف، نرم و دارای مدارا است و در عمل هم همین روش از ایشان صادر می‌شده است. پس آیه افاده کننده‌ی ویژگی عام و سبک رفتاری پیامبر است.
اگر «فاء» استینافیه باشد، بحث روشن‌تر و محکم‌تر می‌شود. پس آیه بیانگر روش رفتاری پیامبر (ص) است.
2ـ مراتب و انواع مدار
سؤال است که رفق و مدارایی که به پیامبر نسبت داده شده است از کدام یک از اقسام قبلی است؟ از اقسام مراودات و روابط عام اجتماعی است؟ یا در مقام هدایت و تبلیغ است؟ در مقام اول، روابط عام اجتماعی است که سبک زندگی‌ یک مسلمان رفق و مدارا باید باشد. مقام دوم رفق و مدارا در مقام تبلیغ و تربیت است. احتمال دارد رفق و مدارای عمومی باشد. احتمال دوم این است که در مقام هدایت و تربیت است به دلیل قرینه‌ی ذیل آیه «لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ» . احتمال سوم آن است که شمول نسبت به هر دو قسم قبلی باشد البته مراد از رفق و مدارای مستفاد از این آیه، مدارای بین مسلمانان است، روابط اسلامی را شامل می‌گردد؛ پس یا احتمال دوم است یا سوم است. به‌هرحال مقام تربیت و هدایت مشمول آیه است. اگر فرد، فرد «غلیظ القلب» باشد نفوذ کلام در تبلیغ و هدایت پیدا نمی‌شود. البته تبلیغ و هدایت شامل حکومت‌داری هم می‌شود. احتمال دارد لین و مدارا از حیث حاکم بودن است. ممکن است شمول نسبت به همه احتمالات مطرح شده است و احتمال آخر این است که هدایت و تربیت و مقام حکومت دارای باشد. پس احتمالات عبارت است از (بازسازی کنیم احتمالات را به این صورت که):
1. مراد آیه، لین در روابط عام اجتماعی است؛
2. مقصود آیه، لین و مدارا در مقام رسالت، هدایتگری و تبلیغ است؛
3. مراد آیه، لین و مدارا در مقام حاکمیتی و فرماندهی است؛
4. شمول مفهوم «لین» و مدارا نسبت به همه سه فرض اول، دوم و سوم؛
5. احتمال آخر این است که لین نسبت به دو مقام رسالت و حکومت شامل باشد؛
به نظر می‌رسد که احتمال پنجم اظهر است.
گرچه اختصاص به حاکمیت بعید نیست ولی بعید است که به مقام رسالت و تبلیغ ربط نداشته باشد. البته در صورت برجسته‌سازی شأن نزول، جنبه‌ی فرماندهی و حاکمیت پررنگ می‌شود.
3ـ حکم رفق و لین
بحث سوم این است که از این آیه چه نوع حکم می‌شود برای پیامبر اکرم (ص) استفاده کرد؟ در آیه فرمان وارد نشده است، بلکه توصیف است. سبک رفتاری حضرت را بیان می‌کند.
احتمال دوم این است که با قرائنی تکلیف الزامی را افاده می‌کند به دلیل اینکه اگر تندخو بود که کسی دورش جمع نمی‌شود. شرط توفیق در انجام رسالت است لذا وظیفه الزامی را بیان کند.
پیامبر وظیفه الزامی داشته است که با رفق و مدارا برخورد کند.
4ـ تسرّی حکم «لین» از پیامبر به غیر
این آیه درباره پیامبر اکرم (ص) است. لنت لهم، لو کنت،... سؤال این است که این تکلیف در مقام هدایت و تربیت و حاکمیت آیا قابل تسرّی به دیگر مبلغان دین، هادیان و حاکمان است؟
در بحث از شورا عین همین بحث مطرح شد و احتمال داده شد که:
1) آیه مربوط به شخص پیامبر (ص) است و قابل تسرّی به غیر نیست.
2) آیه با الغای خصوصیت شامل دیگران نیز می‌شود لذا تعمیم می‌یابد:
2.1. اولاً به ائمه معصوم (ع)؛
2.2. ثانیاً به عموم مبلغان و حاکمان.
قبلاً در بحث از مشاوره، سه چهار وجه ذکر کردیم، همان بحث‌ها در این بحث نیز مطرح می‌شود. دلیل محکم‌ترش این است که رسول خدا (ص) الگوی همگان معرفی شده است: «لَقَدْ كانَ لَكُمْ في‏ رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَة».[3]
قاعده تأسّی مستفاد از این آیه، به‌عنوان یک قاعده فقهی و بلکه اصولی است؛ مفهوم آن این است که هر چیزی که برای پیامبر (ص) است، برای شما نیز هست. تمام آنچه در بحث مشاوره مطرح کردیم، این بحث را هم شامل می‌شود لذا مراجعه کنید. بعید نیست با توجه به نکاتی که قبلاً بیان کردیم، قائل به احتمال دوم شویم و مفهوم آیه را به دیگران تعمیم دهیم و بگوییم تکلیف رفق و مدارا برای همه هادیان، مبلغان و حاکمان هست.
حکم در اینجا اعم از وجوب و مستحب است. چند نکته دیگر هم هست، ان‌شاء‌الله فردا عرض خواهیم کرد.
________________________________________
[1]. انبیاء، 107
[2]. آل‌عمران، 159
[3]. احزاب، 21