فقه تربیت، تعلیم و تعلم، امربه معروف و نهی از منکر

یادداشت

موضوع: امر به معروف و نهی از منکر/ وظایف نهادها (حکومت)
اشاره
در مورد امر به معروف و نهی از منکر یک قاعده عام و وظیفه همگانی برای عموم مردم داریم و یک قاعده خاص برای مخاطبان خاص از قبیل حکومت. در باب وظیفه‌مندی حکومت در باب امر به معروف و نهی از منکر سه آیه و قواعد عامه و تعدادی ادله خاصه بیان شد. سایر ادله خاصه را در مباحث قبل، مطرح کرده‌ایم که تکرار نمی‌کنیم. در بین آیات ذکر شده، فقط یک آیه «الَّذينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ» (حج/41) بر مقصود ما دلالت داشت. ادله و قواعد عامه جای بحث بیشتر دارد.
قاعده هدایت
حاکمیت در برابر هدایت مردم وظایفی دارد. حکومت باید امور دینی و فرهنگی مردم را سامان ببخشد. همانگونه که در برابر معیشت و رفاه و زندگی عادی مردم و تامین عدالت اجتماعی مسئولیت دارد، در مورد تربیت و دین مردم هم مسئول است.
امر به معروف و نهی از منکر در عاشورا
یکی از ادله مهم وظیفه‌مندی حکومت در امر به معروف و نهی از منکر، ورود این بحث در فلسفه قیام حضرت امام حسین (ع) است.
بررسی سندی:
تکرر نقل امر به معروف و نهی از منکر در کلمات امام (ع) ما را از سند بی نیاز می‌کند زیرا حضرت سید الشهدا (ع) عمل خود را امر به معروف و نهی از منکر می دانست.
بررسی دلالی:
حدود دلالت امر به معروف و نهی از منکر در قیام امام حسین (ع) مبتنی بر چند نکته است:
1. آیا امر به معروف و نهی از منکر مطرح در قیام کربلا، امر به معروف و نهی از منکر عام است یا خاص؟ بعید نیست امر به معروف و نهی از منکر به عنوان حاکم و ولی باشد. یعنی امام (ع) به عنوان امام و حاکم اسلامی قیام کرده و هدف از قیام را احیای امر به معروف و نهی از منکر بیان نموده باشد. به همین خاطر هست که شرایط و حدود امر به معروف و نهی از منکر عام در قیام کربلا لحاظ نشده است، پس مراد امر و نهی به عنوان وظیفه حاکم بوده است.
2. آیا از قیام و امر و نهی حضرت امام حسین (ع) می‌توان الزام را فهمید؟ میزان تاکیدات حضرت نشانگر آن است که حضرت به تکلیف الزامی خود عمل کرده است، لذا می‌توان از مجموع بیانات و مکاتبات امام (ع) وظیفه الزامی حکومت در بحث امر به معروف و نهی از منکر را استفاده کرد.
3. مجموعه ادله امر به معروف و نهی از منکر به دو گروه تقسیم می‌شود:
3.1. ادله‌ای که با عنوان امر به معروف و نهی از منکر وارد شده است و امر و نهی را وظیفه خاص صاحبان قدرت ذکر کرده است. این دسته ادله محدود است.
3.2. ادله ای که وظایف عام حکومت را بیان کرده است، مبنی بر اینکه حکومت در برابر دین و فرهنگ مردم مسئولیت دارد. حکومت اسلامی با حکومت سکولار متفاوت است. این دسته ادله که فراوان هستند، فراتر از وظیفه ارشاد جاهل و ... را بیان می‌نماید. حکومت مانند عموم مردم وظایف ارشاد و هدایت دارد؛ ادله فراوان داریم که می‌رساند حاکمیت وظایفه خاصه (علاوه بر وظایف عمومی) دارد. با استحصا شاید بتوان بیش از صد دلیل جمع کرد که همدیگر را تایید می‌کند و بر وظیفه‌مندی حکومت دلالت می‌نمایند. از مجموع این ادله فلسفه حکومت اسلامی به دست می‌آید.
تفاوت حکومت اسلامی و سکولار
باید توجه کرد حرف‌های روشنفکری که زده می‌شود و با این ادله در تعارض می‌باشد، پوچ و باطل است. روشنفکران دین را مربوط به مردم و زندگی شخصی آنان می‌دانند.
تفاوت عمده حکومت دینی با حکومت سکولار این است که غیر از رفاه و عدالت اجتماعی، وظایف دینی هم دارد و حکومت اسلامی موظف به هدایت جامعه است.
در برخی بحث‎های روشنفکری بعضی به گونه‌ای حرف می‌زنند که بیانگر این نکته است که حکومت در قبال امور دینی و فرهنگی مردم وظیفه ندارد، این برداشت غلط است. البته در نحوه تصدی حکومت نسبت به امور دینی و هدایتی مردم جای بحث و بررسی دارد، که باید در بحث از فلسفه سیاست مطرح شود.
4. قاعده امر به معروف و نهی از منکر به عنوان وظیفه حکومت به دو دسته تقسیم می‌شود؛ یعنی دو نوع حکم شرعی دارد.
4.1. حکم الزامی امر به معروف و نهی از منکر در حوزه مسایل الزامی از قبیل واجب و حرام.
4.2. حکم رجحانی امر به معروف و نهی از منکر در حوزه مسایل غیر الزامی مانند مستحبات و مکروهات.
بنا بر این حکومت هم مانند مردم دو دسته تکلیف (الزامی و غیر الزامی) در حوزه امر به معروف و نهی از منکر دارد.
جمع بندی
فتحصل ان الحکومة الاسلامیة لها وظایف و تکالیف ثقافیة و تربویة و علیها ان تقوم بواجبها تجاه الامة و الرعیة بشتی الوسایل و الاسالیب و منها الامر و النهی و تاسیس المؤسسات و ..
جمع بندی این شد که حکومت اسلامی دو دسته وظیفه دارد: 1) وظیفه مشترک با عموم مکلفین در جهت هدایت و تربیت مردم و امر به معروف و نهی از منکر و نیز یک وظیفه خاص دارد در همین حوزه و با عنوان خاص.
نکته دیگر آن است که باید بحث شود آیا در دنیا حکومت سکولار داریم یا خیر؟ بوش اعلام کرد: ارزشهای جهان شمول داریم که به خاطر آن حق داریم به کشورهای دیگر حمله کنیم و بر همین اساس هم به کشورهای مختلف حمله کردند و انسان‌ها را کشتند. البته به این نکته هم باید توجه کرد که غربی‌ها حکومت را در مقابل فرهنگ عمومی و همگانی جامعه مسئول می‌دانند، اما نه در مقابل فرهنگ‌های خاص. چنانچه در مورد دموکراسی هم نیز همین بحث مطرح است که آیا دموکراسی محض داریم یا نه؟ به نظر می رسد همه دکموکراسی‌ها هدایت شده است. تفصیل این بحث را باید در فلسفه علوم سیاسی مطرح کرد.
فروعات
تعبیر فروعات به کار می‌بریم، چرا که این مطالب از جهتی فرع است و از جهت دیگر توضیح و دسته‌بندی مطالبی است تاکنون بحث کردیم:
1. این قاعده خاصه در باب وظیفه‌مندی حکومت هم به عنوان «امر به معروف و نهی از منکر» آمده است و هم به عنوان عام مثل هدایت و ... که یکی از راهها و ابزارهای تحقق هدایتگری عبارت است از امر به معروف و نهی از منکر. البته ممکن است امر به معروف و نهی از منکر به عنوان ابزار انحصاری نباشد، بلکه تخییری باشد.
2. وظیفه امر و نهی حکومتی گاهی الزامی است و گاهی رجحانی. در حوزه واجبات و محرمات وظیفه الزامی و واجب است و در امور مستحبات و مکروهات این تکلیف رجحانی است.
3. شرایط این امر به معروف و نهی از منکر چیست؟
علی القاعده هدایت، امر به معروف و نهی از منکر و ... که وظیفه حکومت است، واجب بدون قید و شرط نیست. شرایط و قیود این تکلیف در دو منطق اصولی جای می‌گیرد:
3.1. شرایط امر به معروف و نهی از منکر عمومی؛ در این امر به معروف و نهی از منکرخاص و حکومتی سرایت می نماید. حدود 15 تا 17 شرط در امر به معروف و نهی از منکر همگانی مطرح شد که ذیل چند عنوان کلی بیان شد. هر آنچه در آن بحث بیان شد برای امر به معروف و نهی از منکر حکومتی هم هست البته با تنقیح مناط.
3.2. شرایط امر به معروف و نهی از منکر حکومتی ویژه و خاص؛البته دلایل و شرایط عقلی امر به معروف و نهی از منکر عمومی و همگانی در اینجا هم هست اما سایر شرایط متفاوت است.شاید بازگشت شرایط اولی نیز همین روش دوم باشد.
باید تفکیک بین ادله و شرایط مستفاد از ادله انجام شود، زیرا ساختار حکومت با ساختار و ویژگی های انسانی متفاوت است. البته بخش زیادی از شرایط امر به معروف و نهی از منکر که از احکام عقلی بود در ما نحن فیه نیز باید دیده و محاسبه شود. لذا باید روایات بیان کننده شرایط را مورد به مورد دید.
شرایط امر و نهی حکومتی
باید مهمترین شرایط امر به معروف و نهی از منکر عمومی را با نگاه وظیفه‌مندی حکومت در هدایت و تربیت و ارشاد مردم، مرور کرد. البته ما در این بحث به صورت موجز شرایط را عرض می‌کنیم؛ جلسه آینده، چهار پنج شرط اصلی وظایف حکومت را بحث می‌کنیم.