فقه تربیت، تعلیم و تعلم، امربه معروف و نهی از منکر

یادداشت

اشاره به گذشته:
عرض شد علاوه بر قانون امربه‌معروف و نهی از منکر همگانی، قانون خاص داریم در باب حکومت و دولت. دولت وظیفه امربه‌معروف و نهی از منکر به‌صورت جدا و ممتاز دارد. این وظیفه ذیل عنوان عام‌تری قرار دارد و ا اینکه دولت در مقابل هدایت، رشد، تعالی و توسعه جامعه مسئولیت دارد. موظف است در بازدارندگی از منکرات، امربه‌معروف و نهی از منکر، ردع و ... امربه‌معروف و نهی از منکر وظیفه خاص حکومت در این منظومه است.
در ذیل این قانون بعد از ملاحظه ادله عام و خاص به فروعتی پرداختیم. رسیدیم به شرایط امربه‌معروف و نهی از منکر، در شرایط مروری کردیم به پاره‌ای از شرایط امربه‌معروف و نهی از منکر همگانی. بعض از شرایط امربه‌معروف و نهی از منکر حکومتی همان شرایط امربه‌معروف و نهی از منکر همگانی بود و بعضی دیگر تفاوت داشت.
شرایط اسلام، تکلیف و عدالت آمر و ناهی
در ادامه بحث از شرایط، به شرایط آمر و ناهی چند شرط دیگر از قبیل اسلام، مکلف بودن، عدالت و ... در امرونهی همگانی بیان شد اما در آمر و ناهی حکومتی جا ندارد زیرا در اینجا مفروض گرفته شده است. این شرایط سه‌گانه با شرط علم، حکم واحد دارند. مفروض این است که حاکم و مکلف به امربه‌معروف و نهی از منکر این شرایط را دارد. این یک مطلب.
شرط عدم ضرر، عدم حرج و عدم مفسده
شرط دیگر که خود سه شرط بود و ما به‌عنوان یک شرط و در یک بند آوردیم عبارت است از شرط «عدم الحرج و عدم الضرر و عدم المفسده». در امربه‌معروف و نهی از منکر نباید حرج، ضرر و مفسده باشد یعنی بیش از آن
مقدار که طبیعی امربه‌معروف و نهی از منکر نباشد؛ غالباً در امربه‌معروف و نهی از منکر مقداری حرج و ضرر وجود دارد، شرط این است که بیش از آن مقدار نباشد.
مفسده نباشد یعنی موجب قتل کسی یا گمراهی عده نشود.
درباره هر یک از شرایط تحلیل و دلایل مختلف وجود دارد که لازم نیست به همه‌شان پرداخته شود. دو سه دلیل خاص در مورد شرط عدم ضرر وجود داشت و در امربه‌معروف و نهی از منکر همگانی بیان شد، در اینجا نمی‌آید آن ادله مثل روایت یحیی الطویل که تأکید داشت آمر و ناهی مأمون از ضرر باشد، مخصوص امربه‌معروف و نهی از منکر همگانی بود. ممکن است کسی مدعی الغای خصوصیت و تنقیح مناط شود، تنقیح مناط در اینجا جا ندارد. پس در باب شرطیت عدم ضرر، حرج و مفسده برای امربه‌معروف و نهی از منکر حکومتی دلیل خاص نداریم. فقط قواعد عامه داریم. باید دید این قواعد عام چه اقتضائاتی دارد؟ هر یک را مروری می‌کنیم.
توضیح شرط عدم ضرر:
در باب شرط عدم ضرر در امربه‌معروف و نهی از منکر حکومتی و اینک نباید ضرری متوجه حاکم باشد. نکته این است که این شرط عدم ضرر در حالت طبیعی قصه است که دلالت قاعده «لا ضرر» تمام است اما در مواردی که تکلیف از اهمیت خاص برخوردار باشد که شارع مقدس راضی به ترک آن نیست، شرط عدم ضرر نادیده گرفته می‌شود. در مسائل مهم، ضررها را باید تحمل کرد. این مورد بر اساس قرینه لبیه دارد؛ مثلاً اگر حاکم بخواهد امربه‌معروف و نهی از منکر نماید، اقدام عملی یا زبانی داشته باشد، شورش عمومی خواهد شد، این ضرر است ولی در جایی ممکن است با ترک امربه‌معروف و نهی از منکر کل نظام در خطر بیفتد یا ساقط شود و یا زمینه گمراهی عجیب پدید آید. در این صورت نباید امربه‌معروف و نهی از منکر کرد. لذا در جاهایی که حاکم و ولی می‌فهمد امربه‌معروف و نهی از منکر نمی‌کند زیرا ضرر دارد.
اختیارات حکومت در امرونهی
اما گاهی حاکم اعمال ولایت می‌کند و بر اساس اختیار خویش و در نظر گرفتن مصلحت اسلام و امت اسلامی چیزی نمی‌گوید. مرحوم امام راحل (ره) بااینکه متوجه همه‌چیز بودند اما مدت‌ها بنی‌صدر را تحمل کردند. گاهی اقدام کردن ضرر بیشتر دارد و گاهی اقدام کردن لذا حاکم باید مقایسه کند بین دو ضرر، ضرر امربه‌معروف و نهی از منکر و ضرر ترک امربه‌معروف و نهی از منکر، ضرر بزرگ‌تر را بر اساس قاعده تزاحم لحاظ نماید.
شرط عدم ضرر شخصی یا نوعی
نکته دیگر این است که در این شرط، ضرر شخصی برای شخص حاکم ملاک نیست بلکه گاهی ضرر متوجه دیگران و جامعه اسلامی است. فراتر از این، با قائل شدن به ولایت مطلقه فقیه، دست فقیه حاکم باز است در ورود و عدم ورود برای امربه‌معروف و نهی از منکر کردن؛ خودش مصلحت‌اندیشی می‌کند. در حرج و مفسده هم تقریباً همین قصه وجود دارد.
تفاوت مصداقی امرونهی همگانی و دولتی
ازنظر مصداقی حکومت کمتر در معرض خطر و ضرر و حرج قرا می‌گیرد اما مفسده و مصلحت معلوم نیست. گاهی اقدام یا عدم اقدام حکومت می‌تواند مفسده بیشتری داشته باشد. در دنیای امروز ضرر و حرج برای عموم مردم زود مصداق پیدا می‌کند اما در عنوان مفسده چنین نیست؛ گاهی ممکن است به‌عکس باشد. ممکن است اقدام حکومتی تأثیرات منفی بگذارد که باید ملاحظه کرد.
سؤال مصداقی:
در مورد حکم امام مبنی بر ارتداد سلمان...؟
پاسخ استاد:
در همین‌جا می‌گذرد بااینکه این مورد مصداق امربه‌معروف و نهی از منکر نیست اما ملاحظه مصلحت و مفسده می‌شود. بخشی از تفاوت فتوای فقها به موضوع شناسی آنان برمی‌گردد و بخشی دیگر به دستگاه فقهی آنان برمی‌گردد. امام (ره) ایمان داشت به نتیجه داشتن چنین حکمی و برخی دیگر به چنین نتیجه‌ای نرسیدند.
جمع‌بندی:
عمده شرایط امربه‌معروف و نهی از منکر بررسی شد. درمجموع در بحث از شرایط، غالب شرایط امربه‌معروف و نهی از منکر همگانی در مانحن‌فیه هم هست البته با تفاوت‌هایی. شرایط آمر و ناهی در حکومت شرط وجوب نیست برخلاف باقی شرایط. شرایط را در امربه‌معروف و نهی از منکر دولتی بررسی کردیم.
جریان شرایط امرونهی در سایر وظایف حکومت
کل عملیات فرهنگی و تربیتی، ارشاد جاهل، هدایت، پیش‌گیری، آگاهی بخشی و ... که همه از وظایف حکومت می‌باشند، شرایط ذکرشده در بحث امربه‌معروف و نهی از منکر در همه این‌ها نیز جاری است. آموزش دین از تألیف حکومت اسلامی است، آموزش، ارشاد و ... مشروط است به شرایط قدرت، تمکن و احتمال تأثیر. حکومت توان آموزش همگانی، امکانات و بودجه و ... داشته باشد. این شرط، شرط عقلی است. شرایط احتمال تأثیر، عدم ضرر، عدم حرج، عدم مفسده در همه مباحث و تکالیف حکومت جاری است. فقط شرط اضرار خیلی وجه ندارد. پس در بحث‌های عملیات فرهنگی و تربیتی و هدایت‌گری الکلام الکلام. پس بعضی از ادله خاصه ک در تکلیف عمومی بود الغای خصوصیت می‌شود اما کم است. امربه‌معروف و نهی از منکر حکومت و سایر وظایف از قبیل آموزش، ارشاد و هدایت مشروط به شرایط عقلی است. عدم ضرر و احتمال تأثیر مهم‌تر از سایر شرایط است. در حوزه وظایف حکومت، ادله خاصه نداریم. بنابراین وظایف حکومت مشروط است به توان، احتمال تأثیر (اطمینان به عدم تأثیر نداشته باشد)، ضرر نباشد، حرج و مفسده نباشد.
ظاهراً هفت فرع را بیان کردیم، فرع هفتم شرایط امرونهی بود.
فرع هشتم: مراتب امربه‌معروف و نهی از منکر
در مراتب امربه‌معروف و نهی از منکر حکومتی هم دلیل خاص نداریم. همه مراتب امربه‌معروف و نهی از منکر به‌عنوان وظیفه حکومت وجود دارد برخلاف وظیفه همگانی که در مرحله عملیاتی یا وظیفه نداشتند و یا مشروط به اجازه از حاکم شرع بود. در حکومت الغای خصوصیت می‌شود و در همه مراتب وظیفه دارد. عناوین عام داریم که شامل اقدامات عملی می‌شود. ضمن اینکه شأن حکومت اقدام کردن است. فقط اظهار کراهت و امرونهی زبانی کافی نیست. حکومت باید اقدام عملی کند با عُنف یا بدون آن. حتی در مواردی حرج و ضرب هم از اختیارات حکومت است.
شرط اجازه حکومت در امرونهی عملی
نکته دیگر این است که نظر حکومت در مراتب بالای امربه‌معروف و نهی از منکر همگانی نیز شرط است. این وظیفه در همه مراتب هست البته گاهی با عنوان امربه‌معروف و نهی از منکر و گاه با عناوین دیگر.
تا اینجا امربه‌معروف و نهی از منکر همگانی برسی و تمام شد. امربه‌معروف و نهی از منکر حکومتی با همه توضیحاتش تمام شد.
عنوان بحث آینده:
انشاءالله بعد از این، وارد امربه‌معروف و نهی از منکر به‌عنوان وظیفه خانواده یا امربه‌معروف و نهی از منکر به حیث وظیفه علماء خواهیم شد.