فقه تربیت، تعلیم و تعلم، امربه معروف و نهی از منکر

یادداشت

بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع:امر به معروف و نهی از منکر/ وظایف نهادها (خانواده)
اشاره و مقدمه بحث:
عرض شد علاوه بر قاعده «امر به معرف و نهی از منکر» عمومی یک قاعده خاصه «امر به معرف و نهی از منکر» در حوزه خانواده داریم. این دو قاعده هر جا این قاعده خاصه با قاعده عامه منطبق شد، نتیجه‌اش می‌شود «تأکید» یعنی یک حکم مؤکد. در ضمن این بحث به مطالبی به‌عنوان تکمیل و فرع اشاره شد. در بحث امروز برخی نکات گذشته توضیح داده می‌شود و نکات دیگری هم تکمیل می‌گردد.
1. انواع رابطه عام و خاص
در درس «اصول فقه» بحثی همین روزها داریم مبنی بر «رابطه عام و خاص» که با بحث ما ربط دارد. نسبت دو دلیل عام و خاص به یکی از چهار حالت متصور است:
1. خاص ناسخ برای عام باشد؛
2. خاص مؤکّد حکم عام باشد؛
3. خاص بیان مثال و مصداق برای عام باشد؛
4. خاص مخصص حکم عام باشد.
مناسب است اولین بحث در بحث عام و خاص همین تقسیم باشد و دسته‌بندی نوینی انجام شود.
بحث دیگری که در «فقه» گفته شد و در «اصول» هم طرح کردیم در نوع رابطه عام و خاص این است که:
1. عام و خاص در متعلق مطرح است؛
2. عام و خاص در موضوع است؛
3. عام و خاص در قیود و شرایط است؛
4. عام و خاص در مخاطب و مکلف است.
البته حالت پنجمی هم الان به ذهنم می‌رسد که چون قبلاً نگفتیم بعداً در فقه توضیح می‌دهیم.
نسبت امر به معروف عمومی و با امر و نهی خانوادگی
نسبت «امر به معرف و نهی از منکر» خانوادگی با «امر به معرف و نهی از منکر» عمومی چه نسبتی است؟
یکی از حالات چهارگانه که الان اشاره کردیم، متصور است. البته ممکن است، یکی از چهار حالت باشد و ممکن است بین دو نسبت از حالات به صورت مردد بماند و ممکن است در مواردی نتوان یک حالت از احتمالات را بر دیگری مقدم کرد.
2. قلمرو امر و نهی خانوادگی
در پرتو ادله باید ببینیم «امر به معرف و نهی از منکر» در فضای خانواده اختصاص به یک قلمرو و ساحت ویژه دارد یا خیر؟ مثلاً امر و نهی در حوزه امور عبادی که در برخی از آیات و روایات هم بیشتر مورد تأکید قرار گرفته و تصریح شده است. و یا اینکه اختصاص به قلمرو خاص ندارد و شامل همه ساحات تربیتی می‌شود؟
«امر به معرف و نهی از منکر» عمومی همه ساحت‌های تربیتی زندگی بشری را شامل می‌شود اما «امر به معرف و نهی از منکر» خانوادگی چگونه است؟
امر و نهی تربیتی عبادی
بر اساس آیات شریفه مثل آیه‌ی «وَ کانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ»(مریم/55) و امثال آن، وظیفه امر و نهی خانوادگی اختصاص به حوزه تربیت عبادی دارد. ضمن ادله قبلی ملاحظه کردید که دو نوع دلیل داریم: ادله خاص و ادله مطلق. ادله مطلق شامل همه ساحت‌ها می‌شود. مهم‌ترین دلیل عام آیه وقایه است، «یَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا»(تحریم/6) به ضمیمه روایات ذیل آیه شریفه که اختصاص به ساحت خاص ندارد. همه اعمال که ثواب و عقاب در آن‌ها مطرح باشد مشمول آیه است، در دایره امر و نهی خانوادگی وجود دارد و مشمول قاعده است. پس از نظر دامنه و ساحتی، برخی از ادله شمول و اطلاق دارد. همه قلمروهای اعضای خانواده در دایره این شمول قرار می‌گیرد
اما باید توجه داشت بعضی از تکالیف تأکید بیشتر و ویژه دارد مانند نماز. به خصوص با توجه روایت مختلف که در باب نماز وارد شده است. بنابراین اصل در تکالیف این است که تأکید حکم عام است نه بیان مثال آن.
جمع‌بندی:
دو قاعده داریم: 1) قاعده «امر به معرف و نهی از منکر» عمومی و 2) قاعده «امر به معرف و نهی از منکر» خانوادگی.
تکالیف هم متعدد است و بر اساس ادله، برخی از ادله تکالیف عام را بیان می‌نماید مانند آیه وقایه و برخی دیگر از ادله تکلیف خاص را مورد تأکید قرار می‌دهد همانند نماز. این تأکیدات تربیت عبادی (نماز) مورد تأکید است بلکه حتی تربیت اعتقادی هم بالملازمه مورد تأکید است زیرا تربیت اعتقادی از تربیت عبادی قابل تفکیک نیست زیرا عبادت و ارتباط با خدا در جایی مفهوم دارد که مفهوم خدا و ارتباط با او مفهوم شود؛ با این تفاوت که در تربیت اعتقادی از ادله لفظی نمی‌فهمیم بلکه از فحوای ادله یا دلیل عقلی استفاده می‌شود. این مطلب دوم.
3. عام و خاص در متعلق
مطلب سوم این است که این نسبت عام و خاص و تأکید که گفتیم، در مخاطب امر و نهی ـ عموم مکلفین و یا مخاطب خاص و خانواده ـ در «امر به معرف و نهی از منکر» خانوادگی نسبت عموم و خصوص در متعلق تکلیف داریم زیرا خطابات دیگر داریم. زیرا بر اساس آیه وقایه، خانواده مکلف هستند و بر اساس رساله حقوق امام سجاد (ع) که فرمود: «أَنَّكَ مَسْئُولٌ عَمَّا وُلِّيتَهُ مِنْ حُسْنِ الْأَدَبِ وَ الدَّلَالَةِ عَلَى رَبِّهِ وَ الْمَعُونَةِ لَهُ عَلَى طَاعَتِه‏»[1] وظیفه تادیب و کمک رسانی به بندگی و اطاعت خداوند است، این معونه و حسن ادب فقط امر و نهی نیست. این ادله فقط در خصوص «امر به معرف و نهی از منکر» نیست بلکه عام است. ولی در خصوص امر و نهی دلیل خاص هم داشتیم مانند آیه امر به نماز«وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَیْهَا»(طه/132) و آیه «وَ کانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ»(مریم/55).
مفاهیم عام داریم که یک مصداقش امر و نهی است و ادله دیگر داریم که امر و نهی خاص را بیان می‌کند. به این مطلب هم باید توجه کرد. لذا «امر به معرف و نهی از منکر» موضوعیت دارد و همیشه مصداق تکلیف عام خانوادگی نیست. پس دو دسته ادله داریم: عام و خاص؛ آن قانون نسبت عام و خاص در اینجا هم جاری می‌شود؛ در مورد خاص تاکّد بیشتر دارد؛ لذا در مواردی امر و نهی موضوعیت دارد.
4. شمول تکلیف خانوادگی قبل از سن تکلیف
مطلب چهارم این است که، سؤالی وجود دارد و آن اینکه تکلیف عام تربیتی و تکلیف خاص «امر به معرف و نهی از منکر» خانوادگی آیا اختصاص به «دوره سن تکلیف» و بعد از بلوغ دارد؟ یا دوره قبل از سن تکلیف را هم در برمی‌گیرد؟.
ظاهر ادله این است که بر خلاف «امر به معرف و نهی از منکر» عمومی اختصاص به سن تکلیف ندارد.
امر و نهی عمومی اختصاص داشت به دوره و سن تکلیف و البته در مواردی شامل افراد ممیز هم می‌شد. در جایی که اگر قبل از سن تکلیف اقدامی صورت نگیرد، بعد از بلوغ و تکلیف تربیت یا ممکن نمی‌شود یا اثر نخواهد داشت. اما در تکلیف خانوادگی صراحت دارد که شامل دوره قبل از تکلیف و سن «تمیز» می‌شود. بعضی از ادله که عام است شامل این دوره (قبل از سن تکلیف) می‌شود.
دایره تکلیف «امر به معرف و نهی از منکر» به‌مثابه قاعده عامه محدد و محدود است به مکلفان الا در موارد خاص اما قاعده «امر به معرف و نهی از منکر» در حوزه تربیت خانوادگی اشمل است و نسبت به سن تمیز (بچه‌های ممیز) فراگیر است.
سؤال:
آیا از آیات تعمیم به دست نمی‌آید؟
پاسخ استاد: دایره شمول آیه وقایه
از آیه وقایه «قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا» شمول نسبت به ممیز به دست می‌آید زیرا وقایه نوعی پیشگیری است.
قدر متیقن از وقایه «قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا» اولیاء هستند، مخاطب دستور وقایه غیر ممیز نیست تا آن‌ها دیگران امر و نهی کنند بلکه مخاطب اولیاء هستند تا اعضای خانواده و از جمله افراد ممیز را صیانت نمایند. حتی در مواردی ممکن است شامل غیر ممیز هم شود.
5. مکلف به امر و نهی کیست؟
این مطلب را قبلاً بیان کردیم، با بیان جدید تکرار می‌کنیم و آن این است که:
مخاطب به خطاب امر و نهی کیست؟ آیا مکلفان به امر و نهی پدر است؟ یا پدر و مادر است؟ یا همه اعضای خانواده؟ چند احتمال قابل طرح است:
5.1. احتمال اول
پاسخ اول این است که مفهوم «اهل» و متفاهم از آیه وقایه «قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا» والدین و اولیاء هستند. اگر مراد از «اهل» عائله و افراد تحت تکلف باشد، مراد از مکلفان، اولیاء هستند.
5.2. احتمال دوم
احتمال دوم این است که بعضی از ادله اطلاق دارند از جمله آیه «قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا» و «ولی» بودن ملاک و معیار در امر و نهی نیست. برادر و خواهر و سایر اقرباء باید به صیانت از خانواده بکوشند و انصراف به اولیاء ندارد. البته ما هر بار که طی بیش از ده سال به این آیه رسیدیم و آن را بررسی کردیم، در مورد قلمرو دلالت آیه با تردید عبور کردیم. برخی از افراد اصرار دارند که ظهور و انصراف آیه «قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا» اولیاء است.
سؤال:
تکلیف می‌تواند ذو مراتب باشد و نسبت افراد هرچه به انسان بیشتر و نزدیک‌تر باشد، تکلیف شدیدتر باشد.
پاسخ استاد: دایره مفهوم اهل
اگر مراد از «اهل» عام باشد و با الغای خصوصیت شامل همه اقرباء و بستگان شود یا ممکن است ادعا شود که در درون آ« سلسله‌مراتب باشد و برخی از افراد و اعضای خانواده نسبت به بقیه وظایف مؤکد داشته باشند.
6. شرایط امر و نهی خانوادگی
مطلب ششم درباره شرایط است. شرایط «امر به معرف و نهی از منکر» خانوادگی چیست؟
اینجا دو مسیر فقهی را می‌توانیم طی کنیم:
6.1. ادله خاصه
روایاتی از قبیل حدیث یحیی الطویل، روایت مسعده و ... که با الغای خصوصیت شرایطی را که در «امر به معرف و نهی از منکر» عمومی بود، در امر و نهی خانوادگی نیز جاری کنیم. شرط علم و احتمال تأثیر با الغای خصوصیت در «امر به معرف و نهی از منکر» خانوادگی هم جاری می‌شود.
6.2. قرائن لبی
درصورتی‌که با الغای خصوصیت نتوان برای امر و نهی خانوادگی شرایط را معین کرد، راه دیگر در چارچوب ادله و قرائن عامه قابل تطبیق است. شرایط عامی برای این نوع امر و نهی بیان شود. برای شرایط «امر به معرف و نهی از منکر» خانوادگی دلیل خاص نداریم بلکه تابع قرائن «لبّیه» هستیم؛ در این صورت شرایط را عقل تعیین می‌نماید.
شرط اول: احتمال تأثیر
احتمال تأثیر بر اساس دلیل عقلی قابل‌اثبات است. اگر علم به عدم تأثیر داشته باشیم، تکلیف ساقط می‌شود. گفتن و امر و نهی موضوعیت ندارد؛ مهم آن است که در مخاطب و متربی تغییر ایجاد شود. پس احتمال تأثیر شرط است.
اما نکته مهم این است که تأثیر، لازم نیست در یک فرد خاص (مخاطب خاص) باشد بلکه گاهی خطاب آمر و ناهی به فرد خاص است، اما احتمال تأثیر بر افراد دیگر بیشتر است یا تأثیر بر روی فضای عمومی خانواده دارد. تأثیر دارد که دیگران حساب کار خود را بکنند و به امور دینی مثل نماز اهمیت بدهند.
شرط دوم: عدم ضرر
شرط نبود عامل مزاحم مانند عدم ضرر بر اساس حکم عقل قابل طرح است. اما شرط علم، مبنای قوی عقلی ندارد. پس دو شرط اساسی در «امر به معرف و نهی از منکر» خانوادگی وجود دارد: 1ـ احتمال تأثیر، 2) عدم عنوان مزاحم مثل ضرر معتنابه.
7. مراتب امر و نهی خانوادگی
مطلب هفتم این است که آیا «امر به معرف و نهی از منکر» خانوادگی دارای مراتب است؟
ظاهر قصه این است که ادله امر و نهی شامل مرحله زبانی می‌شود اما اقدام عملی از ادله به دست نمی‌آید. البته می‌توان از ادله عام مانند آیه وقایه «قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا» استفاده کرد ولی روایات ذیل آیه محدودکننده بیان و مفهوم آیه در حد امر و نهی زبانی است. در روایت دارد که «حَسْبُکَ أَنْ تَأْمُرَهُمْ بِمَا تَأْمُرُ بِهِ نَفْسَکَ وَ تَنْهَاهُمْ عَمَّا تَنْهَى عَنْهُ نَفْسَکَ»[2].
در جلسات بعد انشاءالله به امر به معروف و نهی از منکر به‌مثابه وظیفه حکومت و امثال آن خواهیم پرداخت.
________________________________________
[1]- تحف العقول، النص، ص: 263.
[2]. بحارالانوار ج 97 ص 92 – کافی ج 5 ص 62 – وسائل ج 16 ص 148