فقه تربیت، تعلیم و تعلم، امربه معروف و نهی از منکر

یادداشت

بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع:امر به معروف و نهی از منکر/ جمع‌بندی مباحث
اشاره به مباحث قبل:
بحث امر به معروف و نهی از منکر سه سال طول کشید؛ مباحث دیگری هم می‌شود ذیل این بحث افزود اما ترجیح ما این شد که تتمه آن را بحث نکنیم و بر گردیم به مباحث دیگر در فقه تربیتی.
اما در این جلسه یک نگاهی به پشت سر و گذشته بیندازیم و سیر بحث امر به معروف و نهی از منکر را عرض می‌کنم. امر به معروف و نهی از منکر در منظومه فقه تربیتی که ما مطرح کردیم تمایزاتی دارد با امر به معروف و نهی از منکر ابواب فقهی متداول و رایج.
جمع بندی:
در جمع بندی، چند مطلب را عرض می‌کنیم:
مطلب اول: شمول مفهومی تربیت
ما امر به معروف و نهی از منکر را آوردیم درخانواده فقه تربیتی قرار دادیم. بیان مسأله این است که مقصود ما از «تربیت» در فقه تربیتی همان چیزی است که افراد برای ایجاد تغییر و تحول در دیگران انجام می‌دهند. شمول مفهومی تربیت مورد تاکید ما است. در جلد اول فقه تربیتی آوردیم که تربیت عبارت است از اینکه:
فرد به عنوان معلم یا مربی با عناوین دیگر تکلیف دارد که در دیگران تغییر ایجاد نماید، بحث ما از تربیت شامل او می‌شود. هر آن کس که تکلیف در ایجاد تغییر و تحول در دیگری دارد، مخاطب امر به تربیت کردن است. تربیت عملی است که برای ایجاد تغییر در دیگری صادر می‌شود پس شامل هر نوع «تغییر» می‌شود و از این جهت عام است.
شمول همه ساحت‌ها
از جهت دیگر هم شمول دارد و همه ساحت‌های تربیت را شامل می‌شود. ساحت‌های تربیت فردی، اجتماعی، خانوادگی، عقلانی، جسمی، و ... را شامل می‌شود. همان‌گونه که از حیث تغییر کننده عام بود، از حیث ساحت تربیتی هم عام است و همه 10 الی 12 ساحت را در بر می‌گیرد.
شمول نسبت به انواع تغییرات
نکته سوم اینکه چه نوع تغییری مراد است؟ ایجاد صفت یا حذف یا اصلاح آن مراد است؛ از این جهت نیز شمول دارد. حذف فکر یا عمل، یا اصلاح و یا تقویت کردن آن. به عبارت دقیق‌تر، مجموعه‌ اقدامات: 1) حذف، 2) ایجاد، 3) اصلاح، 4) تضعیف، 5) تقویت چیزی در دایره تربیت قرار دارد و هر پنج حالت مشمول بحث است. در دایره شمول و گستره بحث این سه شمول (سه نکته‌ی بالا) را گفتیم. همه این‌ها در منظومه بزرگ فقه تربیتی قرار می‌گیرد. برخی از مباحث در فقه موجود، وجود ندارد مثل ابواب تعلیم و تعلم که بیشتر با نگاه اخلاقی بحث می‌شد. امر به معروف و نهی از منکر هم که در فقه رایج وجود دارد، نیاز به اصلاح و توسعه دارد. در ابواب موجود باید مسائل جدید تزریق شود.
دیروز تعدادی از دانشمندان از تهران آمده بودند و در مورد معاملات و قراردادهای نفتی توضیح دادند. گاهی با یک قرارداد یک کشوری به آزادی می‌رسد و یا کشور به اسارت می‌رود. این‌ها اگر در فقه وارد شود، فقه را متحول می‌کند.
جایگاه فقه‌های نو
نوع دیگر فقه‌های نو (ما از کاربرد «فقه مضاف» إبا داریم زیرا یک تعبیر غلط است) که شامل مباحث جدید فقهی است چند دسته می‌شود:
1ـ برخی از موضوعات نیاز به تألیف کتاب جدید فقهی دارد.
2ـ برخی از این نوع مسایل در ابواب مختلف فقه به صورت پراکنده و استطراداً پرداخته شده است، باید در یکجا تجمیع و منظم شود.
3ـ نوع سوم مباحثی است که نیاز به تغییر و اصلاح دارد؛ مانند امر به معروف و نهی از منکر که در منظومه فقه موجود قرار می‌گیرد. کتاب «امر به معروف و نهی از منکر» در فقه رایج موجود است. برخی آن را به صورت کتاب مستقل آورده‌اند اما کتاب لاغر؛ و برخی آن را در باب مستقل در ذیل مباحث کتاب الجهاد مطرح کرده اند، لذا این بحث نیاز به بسط و توسعه دارد.
نتیجه اینکه امر به معروف و نهی از منکر مفهومی دارد که در دل فقه تربیتی جا می‌گیرد.
مطلب دوم: تربیت اجتماعی ساحتی و نهادی
امر به معروف و نهی از منکر به شکلی که در کتب فقهی موجود است را در «تربیت اجتماعی» گنجاندیم. تربیت اجتماعی دو معنی دارد:
1ـ معنای اول تربیت اجتماعی آن است که چگونه متربی را «اجتماعی» بار بیاوریم؟ ابعاد اجتماعی متربی را چگونه سامان دهیم؟ مراد از تربیت اجتماعی در این‌جا، در نقطه مقابل تربیت اخلاقی، عقلانی و ... است به عنوان یک ساحت از ساحات تربیتی متربی.
2ـ معنای دیگر تربیت اجتماعی به عنوان نهاد است؛ جامعه یک نهاد عام است که باید وظایف آن را مشخص کنیم در کنار نهاد‌های خانواده، نهاد حکومت، و نهادهای خاص. کل جامعه یک نهاد عام است در برابر نهادهای خاص مانند نهاد حوزه، نهاد دانشگاه و ...
امر به معروف و نهی از منکر به لحاظ معنای دوم (تربیت اجتماعی به مفهوم ساحتی) وظایف جامعه بما هی جامعه، یا المجتمع بما هی را معین می‌کند. در این معنای دوم امر به معروف و نهی از منکر را در تربیت اجتماعی آوردیم. تحول امر به معروف و نهی از منکر بحث ما را هم متحول کرد.
مطلب سوم: سطوح امر و نهی
دستکاری و تعمیم امر به معروف و نهی از منکر این است که امر به معروف و نهی از منکر تکلیف تربیتی چند لایه و چند سطحی دارد. بحث ما با آنچه در کتب فقهی رایج مانند جواهر، تحریر و ... آمده، متفاوت است. البته تحریر به نگاه ما خیلی نزدیکتر است. امر به معروف و نهی از منکر یک طیف چند لایه است:
1) امر به معروف و نهی از منکر تکلیف عام همه مکلفان است.
2) امر به معروف و نهی از منکر تکلیف به عنوان خانوادگی است، به تعبیر دیگر «وظیفة الاسرة و العائلة».
3) امر به معروف و نهی از منکر به عنوان وظیفه حکومت و دولت.
4) امر به معروف و نهی از منکر به عنوان وظیفه اجتماعی عالمان دین.
5) امر به معروف و نهی از منکر به عنوان نخبگان جامعه اسلامی.
پس پنج سطح یا پنج قانون داریم. البته می‌توان سطح چهار و پنج را با یکدیگر تلفیق نمود یا از همدیگر تفکیک کرد. این سطح‌بندی بحث امر به معروف و نهی از منکر به این است که در هر سطحی، تأکیدات در منابع دینی دارد و از طرفی در برخی از شرایط باهمدیگر متفاوت می‌شوند.
مطلب چهارم: همپوشانی قواعد سه گانه
ما امر به معروف و نهی از منکر را تکمیل کردیم به سه قاعده دیگر مانند: قاعده هدایت عمومی، قاعده ارشاد جاهل و قاعده تزکیه و هدایت خاص. قاعده «امر به معروف و نهی از منکر» با این قواعد سه گانه، همدیگر را پشتیبانی می‌کنند. قاعده ارشاد جاهل را در برخی بخش‌ها تعمیم و توسعه دادیم. قاعده هدایت و تربیت که در منابع دینی ریشه داشت اما به عنوان قاعده شناخته نمی‌شد، ابداع کردیم و پر و بال دادیم.
بر اساس این قواعد، اگر فردی ناآگاه است، باید آگاهی داده شود بر اساس قاعده ارشاد جاهل. اگر فرد غافل است باید به وی توجه داده شود و اگر آگاه است، باید هدایت و تربیت شود.
جمع بندی را در جلسه بعد ادامه خواهیم داد و سپس خواهیم رفت به سراغ اصول تربیت انشاء الله.