فقه تربیت، تعلیم و تعلم، امربه معروف و نهی از منکر

یادداشت

بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع:امر به معروف و نهی از منکر/ جمع‌بندی مباحث
اشاره به مباحث قبل:
بحث امر به معروف و نهی از منکر سه سال طول کشید؛ مباحث دیگری هم می‌شود ذیل این بحث افزود اما ترجیح ما این شد که تتمه آن را بحث نکنیم بلکه سایر مطالب در تحریر و نگارش مد نظر خواهد بود.
در یک نگاهی به مباحث گذشته چهار مطلب در مورد سیر بحث امر به معروف و نهی از منکر عرض شد.
ادامه جمع بندی مباحث «امر به معروف و نهی از منکر»
مطلب پنجم: قاعده امر به معروف، روشی فراساحتی
با تحلیل اینکه قاعده امر به معروف، یک روش تربیتی است، روش فراساحتی می‌باشد. تربیت ساحت‌های مختلف دارد. از هفت ساحت تا پانزده ساحت گفته شده است. برخی از ساحت‌ها عبارتند از: ساحت تربیت اخلاقی، ساحت تربیت اعتقادی، ساحت تربیت عبادی، ساحت تربیت عاطفی، ساحت تربیت اجتماعی، ساحت تربیت سیاسی، ساحت تربیت جنسی، ساحت تربیت بدنی و جسمی، و ... اینها ساحت‌های تربیت هستند.
دسته بندی روش‌ها
روش‌های إعمال تربیت دو دسته می‌باشد:
1) روش‌های عام؛ مراد روش‌هایی است که اختصاص به ساحت خاص ندارد، بلکه در اغلب ساحت‌ها جاری می‌شود.
2) روش‌های ساحتی؛ روش‌هایی است که مختص یک یا چند ساحت خاص می‌باشد.
«امر به معروف و نهی از منکر» به لحاط ارتباط با ساحت‌های تربیت، روش فراساحتی است؛ یعنی در همه قلمروهای تربیت سریان و جریان دارد به استثنای دو مورد:
1. امر به معروف و نهی از منکر در بخش «تعلیم» و آموزش جاری نیست، زیرا امور آموزشی محطّ جریان قاعده ارشاد جاهل است.
2. مورد دوم درجات بالای «امر به معروف و نهی از منکر» است به خصوص مرتبه «قتل» است که نسبت به فرد مورد امر و نهی، تربیت صدق نمی‌کند. گرچه نسبت به دیگران که ناظر «اعدام» جانی هستند، جنبه تربیتی دارد؛ زیرا آنان باید از فرد مورد نظر عبرت بگیرند و نسبت به اعمال او انزجار پیدا کنند. پس «امر به معروف و نهی از منکر» غیر از بخش آموزش و غیر از مرتبه «قتل» سایر ساحت‌ها و مراتب را شامل می‌شود.
مطلب ششم: گستردگی فاعلی/ فرا‌نهادی
مطلب ششم این است که «امر به معروف و نهی از منکر» از حیث «نهادی» چگونه است؟ از حیث فاعل (آمر و ناهی) قلمرو «امر به معروف و نهی از منکر» گسترده است. از حیث افراد و نهاد، فرانهادی است. حداقل پنج سطح مختلف بررسی شد که مشمول دایره «امر به معروف و نهی از منکر» می‌شود:
1. «امر به معروف و نهی از منکر همگانی » که واجب کفایی است.
2. «امر به معروف و نهی از منکر خانوادگی » ،
3. «امر به معروف و نهی از منکر حکومتی و دولتی » ،
4. «امر به معروف و نهی از منکر علمایی » ،
5. «امر به معروف و نهی از منکر نخبگانی و گروه‌های خاص ».
«امر به معروف و نهی از منکر» روشی است که توسط نهاد‌ها و مکلفان در لایه‌های مختلف اجرا می‌شود پس از این حیث فرا‌نهادی است.
مطلب هفتم: گستردگی مأمور و منهی
«امر به معروف و نهی از منکر» از حیث طرف و مخاطب امر و نهی بحث نشد و انشاء الله در تقریر و جلسات خصوصی بحث می‌شود. «امر به معروف و نهی از منکر» از حیث اینکه مخاطب امر و نهی (مأمور و منهی) چه کسانی هستند؟ از این جهت نیز سطوحی مختلف دارد:
7.1. «امر به معروف و نهی از منکر» که مامور و منهی عموم مردم هستند؛
7.2. «امر به معروف و نهی از منکر» برای خانواده،
7.3. «امر به معروف و نهی از منکر» کردن حکومت،
7.4. «امر به معروف و نهی از منکر» کردن عالمان،
7.5. «امر به معروف و نهی از منکر» کردن نخبگان.
بنا بر این کسانی که امر و نهی می‌شوند نیز پنج دسته‌ و سطح هستند.
از جهت مامور و منهی نیز «امر به معروف و نهی از منکر» فراساحتی است. برای اصلاح هر سطح می‌توان از «امر به معروف و نهی از منکر» بهره جست. پس ادله «امر به معروف و نهی از منکر» روش کلان تربیتی می‌باشد که در فقه تربیتی فراساحتی است؛ چه از حیث آمر و ناهی (فاعل)، چه از حیث مامور و منهی (متعلق و مخاطب امر و نهی). از همه جهات عام است و محدود نیست.
مطلب هشتم: متصف به احکام خمسه/ فرابخشی
این قانون که خود روش تربیتی اسلام است، از حیث حکم فرابخشی است؛ یعنی متصف به احکام خمسه تکلیفیه می‌شود. «امر به معروف و نهی از منکر» گاهی واجب، گاهی مستحب و در مواردی هم حرام، مکروه یا مباح می‌شود. در امور الزامی شرعی، امر و نهی واجب است، در امور مستحب، مکروهات و برخی از محرمات، «امر به معروف و نهی از منکر» کردن مستحب است. پس از حیث حکمی، فرابخشی است و می‌تواند متصف به احکام خمسه شود. مجموع نکات بیان شده ارشاد می‌کند به اهمیت این روش تربیتی.
«امر به معروف و نهی از منکر» از جهتی، روش «جنسی» است نه «نوعی» و «صنفی» و «فردی». بعضی فکر می کنند که دایره چیزی وسیع و عام باشد، «اصل» است، و وسعت دایره موضوع، دال بر اصل بودن است اما در نزد ما این چنین نیست.
ملاک روش یا اصل بودن
برخی معتقدند که «امر به معروف و نهی از منکر» از مقوله «روش» نیست، بلکه از مقوله «اصل» است. به نظر ما ملاک روش و اصل بودن در آن است که:
اگر چیزی از مقوله «عمل» است، «روش» است و اگر از مقوله «کیفیت عمل» است، «اصل» است. مثال: تدریج، دال بر کیفیت عمل است لذا یک اصل است ولی تشویق و تنبیه، چون عمل است، روش تربیتی است.
روش نوعی یا جنسی
روش می‌تواند عنوان جنسی و وسیع داشته باشد. عمومیت یا گستردگی دایره دلالت، ملاک روش یا اصل بودن نیست.
«امر به معروف و نهی از منکر» روش پایدار و اصیل اسلامی است که شمول و مفهوم جنسی دارد و همه ساحات را شامل می‌شود. از حیث اینکه کدام مربی به «امر به معروف و نهی از منکر» اقدام کند؟ عام است. نسبت به مخاطب و مامور و منهی نیز عام است، از طرفی فرابخشی است و متصف به همه احکام خمسه می‌شود.
از حیث احکام خمسه، اصل آن است که «امر به معروف و نهی از منکر» متصف به وجوب و استحباب می‌شود در احکام الزامی و غیر الزامی ولی گاهی به یکی از احکام حرمت، کراهت و اباحه متصف می‌شود.
مطلب نهم: شیوه‌های اجرایی امر و نهی
ویژگی نهم«امر به معروف و نهی از منکر» آن است که «امر به معروف و نهی از منکر» یک روش کلان تربیتی است که برای اجرای آن شیوه‌های متفاوت متصور است. «امر به معروف و نهی از منکر» دارای مراتب و درجات است. بنا بر این از حیث شیوه و درجه بندی، ذو درجات و ذو مناهج جزئیه است. با روش زبانی، عملی، انواع مختلف بیانی و ... قابل انجام است.
مراتب «امر به معروف و نهی از منکر» در فقه آمده است؛ ما در بحث سال گذشته، از آن مراتب فراتر رفتیم، اوسع و اکمل بحث کردیم. پس «امر به معروف و نهی از منکر» ذو مراتب و ذو درجات و دارای اسالیب ریز اجرایی است. اینکه کدام یک از این مراتب، بر «امر به معروف و نهی از منکر» صدق می‌کند و کدام یک صدق نمی‌کند؟ به بحث‌های گذشته مراجعه شود.
«امر به معروف و نهی از منکر» قاعده تربیتی
نکته دیگر که در جلسه قبل اشاره شد و خیلی مهم است، آن است که «امر به معروف و نهی از منکر» را در کنار چند قاعده تربیتی دیگر قرار دادیم. «امر به معروف و نهی از منکر» از جهتی روش تربیتی است و از جهت دیگر قاعده تربیتی است در کنار قواعد تربیتی: 1) قاعده هدایت دیگران بالمعنی الاعم، 2) قاعده ارشاد جاهل، 3) قاعده هدایت و تربیت بالمعنی الاخص، 4) قاعده «امر به معروف و نهی از منکر». توضیح این نکته در جلسه قبل بیان شد.
ادامه در جلسه بعد انشاء الله...