فقه رسانه: شبکه اجتماعی، فضای مجازی ( وجوب سلام در رادیو و تلویزیون و تلفن)

یادداشت

خلاصه جسله گذشته
بحث در این بود، جواب سلامی که از تلفزیون پخش می شود واجب نیست. ولی جواب سلامی که با تلفن گفته می شود، با آنکه فاصله فیزیکی بین مُسلِّم (سلام کننده) و مُسَلَّم علیه (جواب دهنده) است. جواب چنین سلامی واجب است. دو صورت در این مساله بیان شده است. اما در اصل دارای چهار صورت است.
صورت اول، مسلّم (سلام کننده) و مسلّم علیه( جواب دهنده) کنار یکدیگر هستند مانند سلام های متعارف. در این صورت جواب سلام واجب است. دلیل آن آیه قرآن است ﴿وَ إِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَيْ‌ءٍ حَسِيباً﴾[1]
در جواب سلام کدام واجب است اسماع یا اصل جواب سلام است؟
آیا اصل جواب سلام واجب است یا اسماع آن واجب است؟ محقق شیخ محمد باقر سبزواری در ذخیرة المعاد ادعای اجماع کرده اسماع جواب سلام است. صاحب جواهر «بلاخلافٍ» گفته است. از عجایب مقدس اردبیلی گفته اسماع جواب سلام واجب نیست. استدلال کرده به واژه« فحیّوا» دلالت بر وجوب اسماع ندارد. بلکه فقط اصل جواب را جواب دانسته است.
نکته: مباحث مربوط به سلام کردن در سلام نماز مطرح می شود در حالی جای آن در آنجا نیست. و نیز مباحث مربوط به حجاب نیز در باب وجوب ستر در نماز، بخاطر الکلام یجر الکلام و به عبارت دیگر به مناسبت احکام ستر نماز، احکام حجاب مطرح شده است.
و الظاهر وجوب إسماع الرد في الصلاة كغير الصلاة الذي لا أجد فيه خلافا إلا من المقدس الأردبيلي( مجمع الفائدة و البرهان ج 3 ص119-120) و لاریب فی ضعفه، لاصالة عدم البرائة بدونه. لاحتمال او توفق صدق الرد علیه.[2] خصوصاً بعد از دو روایت در این باب. و نیز با جواب سلام آهسته صدق « او ردوها» نمی کند. بلکه ردّ جواب سلام در اینجا صورتی است که اسماع کند. و نیز روایات در این مورد وارد شده اند. در عروه الوثقی سید یزدی مطرح کرده است.
(مسألة 26): يجب إسماع الردّ سواء كان في الصلاة أو لا، إلّا إذا سلّم و مشى سريعاً أو كان المسلّم أصمّ فيكفي الجواب على المتعارف بحيث لو لم يبعد أو لم يكن أصمّ كان يسمع.[3]
واجب است اسماع جواب سلام را بکند خواه در نماز یا غیر نماز، مگر در صورتی سلام کند و سریع مکان را ترک کند جواب سلام واجب نیست و نیز در صورتی که سلام کننده ناشنوا است اسماع واجب نیست و به جواب متعارف اکفتا می کند، در صورتی که شنوا می بود می شنید کفایت می کند. در خصوص ناشنوا آیت الله بروجردی و محقق خویی می فرمایند جواب سلام سالبه به انتفاء موضوع است و واجب نیست. این فرع را در آینده بحث خواهیم کرد.
بنابراین روشن علاوه بر وجوب رد سلام اسماع جواب سلام نیز واجب است. اگر آهسته جواب سلام بدهد از او پذیرفته نمی شود و مانند کسی خواهد بود که جواب سلام را نداده است.
دو روایت وارد شده که وجوب اسماع جواب سلام از آنها فهمیده می شود.
مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا سَلَّمَ أَحَدُكُمْ فَلْيَجْهَرْ بِسَلَامِهِ وَ لَا يَقُولُ سَلَّمْتُ فَلَمْ يَرُدُّوا‌ عَلَيَّ وَ لَعَلَّهُ يَكُونُ قَدْ سَلَّمَ وَ لَمْ يُسْمِعْهُمْ فَإِذَا رَدَّ أَحَدُكُمْ فَلْيَجْهَرْ بِرَدِّهِ وَ لَا يَقُولُ الْمُسَلِّمُ سَلَّمْتُ فَلَمْ يَرُدُّوا عَلَيَّ الْحَدِيثَ.[4]
این روایت مربوط به احکام العشرة و زندگی مردم با یکدیگر است.در حالی که این بخش احکام را در کتاب الحج ذکر کرده اند. استفاده می شود یک تقسیم بندی جدیدی در فقه باید بشود که هر کدام از این احکام در باب مخصوص خود ذکر شود. و اینکه احکام العشره را در کتاب الحج ذکر کرده اند چون مسافرت ها به حج کاروانی است و در موسم حج مسلمانان با یکدیگر ار تباط دارند.
سند روایت:
مفصل در باره سهل بن زیاد بحث کردیم. در مجموع گفیتم ثقه است. بزرگی مانند کلینی پنج جلد از سهل روایت نقل می کند. هیچ ایرادی به سهل وارد نیست فقط احمد بن محمد بن عیسی درباره او گفته عقلش کم است. جعفر بن محمد الاشعری همان جعفر بن محمد بن عبیدالله است که توثیق ندارد. عبد الله بن ممیون قدّاح، میمون به معنای مبارک است. کان ثقةً. بنابراین مشکل روایت سهل بن زیاد نیست. بلکه جعفر بن محمد اشعری است. البته مضمون این روایت در روایات دیگر نقل شده است.
دلالت روایت:
وقتی کسی بخواند سلام بکند بلند سلام کند. و آهسته سلام نکند که اگر چنین کند و جواب سلام او داده نشود گله و ناراحت نشود چرا جواب سلام او را نداده اند. امام علیه السلام می فرماید: اگر کسی بخواهد جواب سلام را بدهد با صدای بلند جواب سلام را بدهد. و جواب سلام را به گونه بدهد تا اینکه سلام کننده نگوید جواب سلام را نشنیده ام. بلکه جهر در جواب سلام داشته باشد تا سلام کننده بگوید جواب سلام را شنیده است.
روایت دیگر در وجوب اسماع جواب سلام
وَ فِي مَعَانِي الْأَخْبَارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْقَطَّانِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى بْنِ زَكَرِيَّا الْقَطَّانِ عَنْ بَكْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِيبٍ عَنْ تَمِيمِ بْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ مَعْنَى التَّسْلِيمِ فِي الصَّلَاةِ فَقَالَ التَّسْلِيمُ عَلَامَةُ الْأَمْنِ وَ تَحْلِيلُ الصَّلَاةِ قُلْتُ وَ كَيْفَ ذَلِكَ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ كَانَ النَّاسُ فِيمَا مَضَى إِذَا سَلَّمَ عَلَيْهِمْ وَارِدٌ أَمِنُوا شَرَّهُ وَ كَانُوا إِذَا رَدُّوا عَلَيْهِ أَمِنَ شَرَّهُمْ وَ إِنْ لَمْ يُسَلِّمْ لَمْ يَأْمَنُوهُ وَ إِنْ لَمْ يَرُدُّوا عَلَى الْمُسَلِّمِ لَمْ يَأْمَنْهُمْ وَ ذَلِكَ خُلُقٌ فِي الْعَرَبِ فَجُعِلَ التَّسْلِيمُ عَلَامَةً لِلْخُرُوجِ مِنَ الصَّلَاةِ وَ تَحْلِيلًا لِلْكَلَامِ وَ أَمْناً مِنْ أَنْ يَدْخُلَ فِي الصَّلَاةِ مَا يُفْسِدُهَا وَ السَّلَامُ اسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ وَاقِعٌ مِنَ الْمُصَلِّي عَلَى مَلَكَيِ اللَّهِ الْمُوَكَّلَيْنِ.[5]
سند روایت:این روایت در باب سلام است و یک راوی صحیح در او نیست. روایت در کتاب معانی الاخبار شیخ صدوق است. احمد بن الحسن القطان مجهول است.و نیز احمد بن یحیی بن زکریا قطان مجهول است. بکر بن عبد الله بن حبیب یُعرَف و یُنکَر. برخی احادیث او خوب است و برخی خوب نیست. تمیم بن بهلول و پدرش که بهول است هر دو مجهول هستند. عبد الله بن الفضل الهاشمی نیز مجهول است. این روایت فقط برای تایید کاربرد دارد لذا با صرف اینکه روایتی ضعف سند دارد نمی توان او را کنار گذاشت.دلالت روایت:راوی درباره سلام در نماز است. امام علیه السلام فراتر از سوال پاسخ می دهد. می فرماید: سلام کردن علامت امنیت است یعنی کسی که سلام می کند از ناحیه او در امان هستید. و نیز سلام یعنی بگوید السلام علیکم و رحمة الله و برکاته، برای خروج از نماز است. روای از ویژگی های سلام درخواست توضیح بیشتر می کند و امام علیه السلام می فرماید: قبل از اسلام اگر کسی بر تعدادی وارد شود و سلام کند از شر او در آمان خواهند بود. و اگر جواب سلام او را بدهند از شر آنها در آمان می شد. و اگر سلام نمی کرد از شر او در آمان نمی شدند. و اگر پاسخ سلام او را ندهند از انها در امان نخواهد بود. بنابراین وقتی نمازگذار می گوید السلام علیکم و رحمة الله و برکاته مخاطب سلام ملائکه موکل و مراقب او هستند. و محل شاهد در استدلال بر وجوب اسماع اینکه روح سلام امان دادن است و این در صورتی که اسماع داشته باشد خواه از طرف سلام کردن یا پاسخ دهند سلام باشد. ولی این دو روایت از نظر سند ضعیف هستند. روایت اولی یک مشکل داشت و دیگر اینکه در کافی بود یعنی روایتی که در کتب اربعه ذکر شده وارد حوزه توثیق شده است و این به معنای این نیست روایتی که در کتب اربعه است سند آن صحیح است ولی حداقل نقل در کتب اربعه اینکه درحوزه توثیق داخل شده اند. و آنچه مهم است تحقق ردّ است حتی اگر این دو روایت را نمی داشتیم با جواب سلام آهسته رد سلام محقق نمی شود. چنانکه صاحب جواهر فرمودند.صورت مساله که امام راحل فرمودند صورت دوم است.
مسألة 3 - لا يجب جواب سلام من يسلم بواسطة الإذاعة، و يجب جواب من سلم تلفونا.[6]
در این صورت مسلَّم علیه عایب است یعنی بیننده یا شنونده غایب است بگونه ای که نمی توانند جواب سلام را بدهند جواب سلام واجب نیست. و طبق آیه تحیت، ردّ مقدور نیست. لذا جواب سلام واجب نسیت.
صورت سوم اگر مسلَّم علیه غایب باشد ولی می تواند پاسخ بدهد مانند سلام و جواب سلام که با تلفن گفته می شود. جواب سلام در این صورت واجب است و دلیل همان آیه تحیت است. چون آنچه مهم در پاسخ سلام است اینکه سلام کننده جواب سلام را بشنود.
صورت چهارم مسلَّم علیه حاضر است نزد مسلِّم است مانند صورتی که به ناشنوا سلام می کند. در این صورت جواب سلام واجب نیست. سید یزدی در عروه مطرح کرده است.
مساله 26- .... إلّا إذا سلّم و مشى سريعاً أو كان المسلّم أصمّ فيكفي الجواب على المتعارف بحيث لو لم يبعد أو لم يكن أصمّ كان يسمع.[7]
مرحوم بروجردی می فرماید: وجوب الرد حینئذ غیر معلومٍ. و امام راحل تفصیلی دارند
العروة الوثقى (المحشى)؛ ج‌3، ص: 22
إن كان المسلّم بعيداً بحيث لا يمكن إسماعه الجواب فالظاهر عدم وجوبه فلا يجوز الردّ في الصلاة فتبطل به و إن كان بعيداً بحيث يحتاج إسماعه إلى رفع الصوت يجب إلّا مع حرجيته و إن كان في الصلاة ففي وجوب رفعه و إسماعه مع عدم الحرجية و عدمه تردّد.[8]
اگر سلام کننده دور باشد و امکان نیست جواب سلام را به او اسماع کند جواب واجب نیست و ترک آن در این صورت در نماز موجب بطلان آن نمی شود. و اگر پاسخ سلام متوقف به بلند کردن صدا باشد- رفع صوت گاهی حرجی باشد واجب نیست – و اگر در حال نماز باشد و پاسخ سلام نیاز به بلند کردن صدا دارد در این صورت امام راحل می فرماید: در وجوب بلند کردن صدا با عدم حرجی بودن و اسماع آن، یا عدم وجب آن، دارای تردید است.
مرحوم گلپایگانی فرموده: وجوب سلام ناشنوا مشکوک است و وجوب آن معلوم نیست. در نماز هم نباید جواب سلام او را داد.