فقه رسانه: شبکه اجتماعی، فضای مجازی (پخش شدن آیه سجده از رادیو و تلویزیون)

یادداشت

مسألة 4 - لو سمع آية السجدة من مثل الراديو فان أذيعت قراءة شخص مستقيمة وجبت السجدة، و إن أذيعت من المسجلات لا تجب.[1]
فرض می شود، اگر از رادیو آیه سجده واجب پخش شود آیا سجده لازم است؟ امام راحل می فرماید: اگر پخش زنده و مستقیم باشد. سجده واجب است. در این صورت تصویر یا صدای قاری را می شنود فرقی نیست. اما اگر به صورت غیر مستقیم پخش شود سجده واجب نیست.
این مساله در عروه الوثقی مساله نیز مطرح شده است؛ سه قول دارد. قول اول، عدم وجوب است که امام راحل در تحریر فرموده است و بر عروه حاشیه نزده است. و نیز محقق عراقی حاشیه بر عروه نزده است. سید یزدی فرموده سجده ای که از نوار شنیده می شود وجوب ندارد.
13 مسألة الظاهر أنه يعتبر في وجوب السجدة كون القراءة بقصد القرءانية‌ فلو تكلم شخص بالآية لا بقصد القرءانية لا يجب السجود بسماعه و كذا لو سمعها ممن قرأها حال النوم أو سمعها من صبي غير مميز بل و كذا لو سمعها من صندوق حبس الصوت و إن كان الأحوط السجود في الجميع‌.[2] می فرماید اگر آیه سجده را از صندوق حبس الصوت بشنود سجده و اجب نیست. و مراد از صندوق حبس الصوت ضبط صوت است.
قول دوم، بسیاری از بزرگان قائب به احتیاط شده و گفته احتیاط ترک نشود؛ مانند سید محمد تقی خوانساری و آیت الله اراکی که یک حاشیه بر عروه دارند. مرحوم صدر که در بالا سر حرم حضرت معصومه دفن است به خصوص درباره آیه سجده که از ضبط صوت بخش می شود و یا صبی غیر ممیز می خواند، گفته اند احتیاط واجب باید سجده کند. و نیز آقا جمال الدین گلپایگانی، حکیم، میلانی، سید احمد خوانساری، آملی، شاهرودی گفته اند احتیاط ترک نشود. سید عبد الله شیرازی شنیدن آیه سجده از رادیو را واجب دانسته است. گلپایگانی فرموده: لایترک مع صدق القرائة. و آیت الله فاضل لنکرانی فرموده اند: بل الظاهر فی السماع من التلفزیون و الرادیو-به صورت پخش مستقیم باشد- اذا کان القاری یقرئه فی ذالک الحال.
مستند اقوال
دلیل قول امام راحل و محقق عراقی و شیخ علی جواهری بر عدم وجوب سجده این است. اصولا آیه سجده زمانی که قاری به قصد قرائت بخواند واجب می شود. اما اگر مثلا طوطی یا شخص خواب و یا ضبط صوت که پخش غیر مستقیم باشد آیه سجده را بخواند. در این صورت قرائت قاری بر آن صدق نمی کند بلکه قرائت برای ابزار صنعت است. هذا اولاً و ثانیاً در برخی روایات می گوید اگر آیه سجده به گوش او بخورد سجده واجب است و تعبیر به قرائت نشده است. در صورتی که آیه سجده توسط ابزار پخش صدا شنیده شود قرائت گفته نمی شود بلکه شنیدن است. مانند صحیحه علی بن جعفر
عَلِيُّ بْنُ جَعْفَرٍ فِي كِتَابِهِ عَنْ أَخِيهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَكُونُ فِي صَلَاةِ جَمَاعَةٍ فَيَقْرَأُ إِنْسَانٌ السَّجْدَةَ كَيْفَ يَصْنَعُ قَالَ يُومِئُ بِرَأْسِهِ.[3]
سند روایت:
روایت صحیحه است. کتاب علی بن جعفر به سند معتبر رسیده است.
دلالت ورایت:
شاهد در این است اگر آیه سجده را بشنود باید سجده کند. بنابراین با پخش از رادیو و مانند باشد سمع بر آن صدق می شود. پس سجده واجب است.
روایت دیگر نیز تعبیر به سمع کرده است
وَ عَنْهُ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْحَائِضِ هَلْ تَقْرَأُ الْقُرْآنَ وَ تَسْجُدُ سَجْدَةً إِذَا سَمِعَتِ السَّجْدَةَ قَالَ تَقْرَأُ وَ لَا تَسْجُدُ.[4]
سند روایت:
عنه یعنی از حسین بن سعید و مراد فضاله بن ایوب ازدی است. عبد الرحمن بن ابی عبد الله ثقه است و ختن فضیل بن یسار یعنی خویش و قوم او بوده است.
دلالت روایت:
روایت می گوید سجده بر زن حائض نیست. شیخ حر عاملی می فرماید: امرها بالسجود محمول علی الاستحباب و نهه عنها محمول علی جواز الترک. شاهد در سماع سجده است.
این روایت صریح است
مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنِ الطَّامِثِ تَسْمَعُ السَّجْدَةَ فَقَالَ إِنْ كَانَتْ مِنَ الْعَزَائِمِ فَلْتَسْجُدْ إِذَا سَمِعَتْهَا.[5]
سند روایت:رجال سند معلوم هستند و ثقه می باشند. علی بن رئاب و از سران شیعه است برادر او عبید بن رئاب است که از سران خوارج بود. ابی عبیده زیاد بن عیسی و ثقه است. لذا روایت صحیحه استدلالت روایت:
زن حائض آیه عزیمت و سجده واجب را بشنود سجده کند. تعبیر به قرائت نشده است.
اگر ما باشیم و این دو روایت؛ لسان دلیل می گوید بشنود آیه سجده را و با پخش از رادیو سمع صدق می کند. اما بنابر نظر محقق خویی، از ادله استفاده شد که در سجده واجب باید قرائت باشد و در نایم و ضبط صوت و صبی غیر ممیز قرائت صذق نمی کند. البته این جای تعجب دارد که قرائت صبی غیر ممیز قرائت نیست. بنابراین بر بخش از ضبط صوت قرائت صدق نمی کند و جا داشت جناب سید احتیاطی را که در مساله 13 آورده بود امام در اینجا ذکر می کرد. و اوذیعت من المسجلات لاتجب و ان کان الاحوط ذالک. که حداقل احوط استحبابی را برساند. ولی چون روایات صحاح را داریم به نظر می رسد اینجا احوط وجوبی است. بنابراین آیه سجده خواه به صورت پخش مستقیم یا غیر مستقیم از رادیو پخش شود اگر ما بودیم و ادله قرائت محل شبهه است و احوط استحبابی را قائل می شدیم ولی با صحیحه ابی عبیده حذاء تصریح می کند که زن حائض آیه سجده را می شنود تعبیر به تسمعُ شده است.