فقه نظام اجتماعی: رابطه عنصر پایه در نظریه و نظام اجتماعی

یادداشت

مطلب اول: تفاوت نظريه و نظام
نظريه ی اجتماعی به مباحث نظری و انديشه ای اطلاق می گردد که به تبيین فلسفه و چرايی يک نظام می پردازد و با رویکرد ما در اين بحث به بررسی و تبيين فلسفه و چرايی نظام اجتماعی نظر دارد.
این در حالی است که نظام اجتماعی به مجموعه مباحثی اطلاق می گردد که در صدد تعيین قوانین و ضوابطی است که روابط فيما بين عناصر تشکيل دهنده ی جامعه را سامان می بخشد و به آن جهت می دهد .
مطلب دوم: نسبت سنجی ميان عناصر جامعه و نظریه و نظام اجتماعی
اگر عناصر تشکيل دهنده جامعه را ملاحظه کنيم که شامل موارد ذيل است:
• انسان
• طبیعت
• رابطه ی میان اين عناصر
به روشنی در می یابیم که از ميان اين عناصر سه گانه، عنصر محوری در مباحث نظام اجتماعی نقش جدی ايفا می کند، همان عنصر «رابطه» است که نظام اجتماعی در پی تنظيم و سازماندهی آن است.
بر اين اساس ما در مقام بحث از نظريه اجتماعی بايد به دنبال موجهاتی باشيم که برای قوانين موجود در نظام اجتماعی ـ يا همان روابط حاکم بر عناصر جامعه ـ توجیه صحيح و معقول و پايه ای روشن و مستدل پی ريزی نمايد.

مطلب سوم: توجه به وجود جمعی و مقومات آن
چنان که پيش تر هم اشاره شد وجود جمعی بدون در نظر گرفتن روابط ميان افراد جامعه و مجتمع محسوب نمی گردد وآنچه مجموعه ای از افراد را به سطح يک مجتمع و يا جامعه ارتقاء می دهد نوع روابط حاکم بر آن مجموع است که آياتی که به توصيفات امم می پردازد ـ مانند وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ[1] ـ در مقام بیان آن است.
مطلب چهارم: مقصود از نظريه استخلاف
با توجه به مقدمات طرح شده اگر گفته می شود «نظریه استخلاف» یا از خلافت الهی برای انسان سخن به میان می آيد بدان معناست که ما در صدد پی جویی مبانی علمی و اثباتی نظامی هستیم که روابط حاکم بر آن و قوانین رايج در آن مبتنی بر خلافت انسان از سوی خدای متعال است .
شهید صدر در مباحث «سنت های موضوعی» و «عناصر جامعه» از مباحث «تفسیر موضوعی»؛ و همچنین در مبحث «خلافت انسان و شهادت انبیاء» از جزوه ی « الاسلام یقود الحیاة» به موضوع نظريه و نظام اجتماعی پرداخته اند .
چنان که در مباحث تفسیر موضوعی «نظریه استخلاف» محوريت بحث را به خود اختصاص داده است و در بحث «خلافت انسان و شهادت انبیاء» بیشتر به نظام توجه شده است .