فقه نظام اجتماعی

یادداشت

بحث ما در زمینة نظریه و نظام اجتماعی اسلام در قرآن روایات و مجموعة کلمات فقها به اینجا رسید که اگر ما بخواهیم استنباطی از آیات قرآن نسبت به نظریه و نظام اقتصادی داشته باشیم شرط اولش این است که ما به موضوع مستنبطمان که عبارت باشد از نظریه یا نظام وقوف کامل داشته باشیم یعنی چه چیزی در نظریه و چه چیزی در نظام باید وارد جستجوی ما باشد یعنی ما دقیقا در نظریة اجتماعی دنبال این هستیم که ماهیت این اجتماع انسانی که عبارت باشد از روابط بشری و روابط انسانی و فلسفة این اجتماع به تعبیر قرآن کریم لتعارفوا ان اکرمکم عند الله اتقاکم در دو سطح این فلسفه بیان شده است و بعد هم در نظام اجتماعی ما دنبال قانونمند کردن این روابط باید باشیم یعنی قانونمندی روابط آن نقطة اصلی و نقطة جوهری نظام اجتماعی خواهد بود این دو گمشده را ما باید دنبال کنیم برای این مهم عرض کردم که به جز مجموعة آیتمهایی که در آن روش استنباط روش تفسیر ترتیب نزولی و همچنین نگاه به بستر آیه تا این که بتوانیم دلالتهای یک آیه را به طور کامل احصاء کنیم اضافه بر آن عرض کردم که ما ناگزیریم که به سه امر توجه کنیم که آن سه امر عبارت بودند از انسان جامعه و سنتهای حاکم یعنی انسان کیست چه ظرفیتهایی دارد چه توانمندیهایی دارد به کجا این انسان باید حرکت کند یک انسان شناسی لازم داریم و یک جامعه شناسی هم لازم داریم و یک سنت شناسی خب این دو امر از این سه امر را شهید صدر صریحا در بحثهای عناصر جامعه بیان کردند یعنی آن بحث سنتها و بحث خود این که جامعه چیست یک جامعه شناسی قرآنی و سنت شناسی قرآنی را شهید صدر در بحث خودشان در المدرسه القرآنیه بیان کردند و اما این امر ثالثی که الآن می‌خواهیم بر روی آن متمرکز شویم خود انسان شناسی که انسان کیست و انسان چه ظرفیتهایی و چه توانمندی‌هایی دارد و به کجا این انسان باید سیر کند و حرکت کند این یکی از آن شاخصهای بسیار مهمی است که می‌تواند ما را در فهم بهتر و برتر منظومة اجتماعی کمک کند خب چرا ما نسبت به این امر داریم حساسی نشان می‌دهیم به دو دلیل جهت اول این است که خود قرآن کریم نسبت به انسان شناسی یک سرمایه‌گذاری کلانی کرده است یعنی ما در کنار احکام و قوانینی که خدا برای انسان قرار داده است فصل مشبعی وفصل بسیار گسترده‌ای در کلیة سوره‌های قرآن ما نسبت به انسان می‌بینیم که مورد توجه ویژه قرار گرفته است یا ایها الانسان ما غرک بربک الکریم الذی خلقک فسواک فعدلک فی ای سورة ما شاء رکبک ونفس وما سواها فألهمها فجورها وتقواها قد افلح من تزکی وذکر اسم ربه فصلی یا می‌فرماید که کلا ان الانسان لیطغی ان رأها استغنی قبل از این می‌فرماید اقرأ باسم ربک الذی خلق یعنی اولین سوره در ترتیب نزول سورة انسان شناسی است اقرأ باسم ربک الذی خلق خلق الانسان من علق اقرأ وربک الاکرم الذی علم بالقلم علم الانسان ما لم یعلم کلا ان الانسان لیطغی ان رأها استغنی و تا آخر سوره آن هم مواردی از انسان شناسی و صنف‌شناسی یا جامعه شناسی هم در آن مطرح است بسیار بسیار فراوانند آیاتی که دربارة انسان سخن گفتند