فقه نظام اجتماعی

یادداشت

موضوع: نظریه و نظام اجتماعی
بحث ما حول روش دست آوردن نظریه و نظام اجتماعی، یا نظریه و نظام اقتصادی در آثار و نگاه شهید صدر بود. آنچه را که تاکنون پشت سر گذاشتیم عبارت بود از: مراحلی که فقیه باید برای رسیدن به نظریه و نظام - یا مذهب به تعبیر شهید صدر - طی کند چیست. که عرض شد دو مرحله کلی دارد. اول، گردآوری احکامی که حالت آن ساختار فوقانی نظام یا خروجی آن نظام هست، و دوم، ترکیب این احکام فوقانی با یکدیگر، البته با توجه به مفاهیم و آن زمینه‌هایی که اسلام در کنار این احکام قرار داده است، که در حقیقت زمینه‌ها و خاستگاه این احکام هستند. [و این ترکیب بگونه‌ای است که می‌تواند] تفسیری را برای این احکام ارائه کند.
جایگاه «مفاهیم» در اکتشاف نظریه و نظام
به عبارت أخری، اگر ما بخواهیم آن نظام اقتصادی یا نظام اجتماعی را در اسلام ببینیم، اسلام یک زمینه - به تعبیر شهید صدر «أرضیة»، یک زمین حاصلخیز - ایجاد می‌کند که آن عبارت است از آن مفاهیمی که اسلام مطرح کرده است. مفاهیمی که در توحید، در نبوت، در شناخت انسان، در بحث معاد، در ماندگاری روح انسان، تکامل انسان و امثال اینها مطرح است. که در این زمینه‌ها و این بستر، باید آن نظام رفتاری تعریف شود.
لذا این مفاهیم یک جنبه کلیدی خواهند داشت. و با وجود این مفاهیم در حقیقت ذهن فقیه به سمت نوع خاصی از گزینش، سوق پیدا می‌کند. و اینطور نیست که مثلا ذهن فقیه به سمت هرگونه سودی در مسائل اقتصادی، یا آزاد بودن انسان بدون هیچ حد و مرزی در فعالیت اقتصادی، سوق پیدا کند. از اول محدودیت را می‌بیند. چرا؟ چون این «عبدٌ مملوکٌ لایقدرُ علی شیء» است. انسان بنده خداست. انسان خلیفه خداست. انسان امانت‌دار خداست. هر قیدی از این قیدها که مطرح شود، یک قیدی [برای ذهن فقیه] ایجاد می‌کند و بسیاری از فهمهای مطلقی که اگر این مفاهیم نبود، ممکن بود از نصوص به ذهن فقیه بیاید، مقید و محدود می شود.
نظریه و نظام دو حلقه وصل در منظومه اسلامی و آنچه که مستقیما در این متون آمده است، شهید صدر می‌فرمایند این احکام فوقانی است. یعنی مستقیم از این زمینه، از این اصول اعتقادی و اخلاقی، می‌رویم به رفتار. که این رفتار [همان] فتاوایی است که در رساله‌های عملیه به صورت آیین‌نامه‌ای آمده است.