فقه نظام اجتماعی

یادداشت

تقدم ارزیابی «روش نظریه» بر «ارزیابی خود نظریه»
در جلسه قبل اشاره کردیم که ما برای بررسی و ارزیابی یک نظریه قبل از هر چیز، باید به روشی که صاحب نظریه در پیش‌گرفته است توجه ویژه‌ای داشته باشیم. و فهم آن روش و ارزیابی آن، در فهم و ارزیابی خود نظریه مدخلیت فراوان دارد. بنابراین اولین بحثی که برای بررسی و ارزیابی نظریه شهید صدر رحمة الله علیه به نظر می‌رسد لازم است، بحث از روش ایشان در بدست آوردن این نظریه اجتماعی از قرآن کریم است.
تبیین روش استنطاقی (روش تفسیر موضوعی یا ارتباطی یا توحیدی)
چگونه شهید صدر به کشف این نظریه رسیدند؟ یا چگونه این نظریه را از قرآن بدست آوردند؟. در قرآن آیات فراوانی راجع به خلافت انسان وجود دارد و شهید صدر تعدادی از این آیات را در کنار هم در جزوه ویژه خلافت انسان و شهادت انبیاء جمع کردند. خیلی‌ها هم این آیات را خواندند و چه بسا برای آنها این تعبیر خلیفه وخلافت جلب توجه نکرده بود که گویای یک نظریه اجتماعی است. چرا دیگران متوجه این نوع از نکات یا برداشتها نشدند؟. مثلا می‌توانیم بگوییم که وقتی یک کسی این آیات را راجع به حضرت آدم می‌خواند: ﴿إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً﴾[1] در این آیه نگفته است این خلیفه کیست. بعد می‌فرماید: ﴿وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ﴾[2] . جمع بین این دو آیه این می‌شود که پس این خلیفه، حضرت آدم علیه السلام بوده است. ذهن معمولا می‌رود روی شخص آدم. یعنی آدم را، حمل بر آدم نوعی نمی‌کند، بلکه حمل بر آدم شخصی و جزئی می‌کند. و چون مجموعه نکاتی که در این آیات مطرح شده است ویژه حضرت آدم علیه السلام، یعنی اولین انسان بوده است، لذا ذهن به طور طبیعی به سراغ شخص آدم می‌رود. و تنها به یک جریان تاریخی منتقل می‌شود، نه به یک سنت اجتماعی یا دیدگاه اجتماعی جامع، که می‌تواند کلیه سؤالات مطرح در زمینه یک نظریه اجتماعی را پاسخگو باشد. شاید یکی از علل این باشد. ﴿ثُمَّ جَعَلْنَاكُمْ خَلَائِفَ فِي الْأَرْضِ﴾[3] . برای جوامع بعدی هم کلمه خلائف استفاده شده است؛ آیا ربطی بین آن خلیفة و این خلائف هست یا خیر؟خیلی مورد دقت و کنکاش نبوده است.
اما وقتی که شهید صدر بنایشان بر این بوده است که پاسخ قرآن را در چند سؤالی که برایشان مطرح شده است بدست بیاورند، طبیعی است که آن روشی که ایشان به کار می‌ برند، روش استنطاق آیات است (که توضیح خواهیم داد این روش چیست و چه تفاوتی با روش‌های دیگر دارد).