فقه نظام اجتماعی

یادداشت

جایگاه خلافت امت در نظام سیاسی
آنچه بطور اجمالی بیان کردیم این که شهید صدر بعد از مطرح کردن ارکان نظریه اجتماعی، یعنی نظریه خلافت انسان و شهادت انبیاء، سعی کردند این نظریه را در نظام سیاسی اسلام تبلور بدهند، و نشان دهند که چگونه خلافت، در نظام سیاسی وحتی در نظام اقتصادی جایگاه اساسی دارد. و به همین خاطر در لمحة فقهیة تمهیدیة عن مشروع دستور الجمهوریة الاسلامیة في ایران سعی کردند جایگاه مردم را به عنوان خلیفة الله نشان دهند. و در این جایگاهی که برای مردم، با توجه به اسناد و ادله‌ قرآنی مطرح کردند، دو نکته مهم به چشم می‌خورد: تفسیر معنای خلافت امت یک نکته اینکه این خلافتی که برای امت و برای جامعه و برای انسان‌ها در نظام اسلامی مطرح می‌شود این خلافت به معنای سلطه نیست. اینطور نیست که امت صاحب سلطه و صاحب قدرت به آن معنایی در نظام های سرمایه داری وجود دارد، باشند. بلکه به معنای مسئولیت پذیری و امانت داری است. یعنی همان معنای خلافتی که در بحث‌های اولیه عرض شد که خلافت و امانت دو روی یک سکه هستند در نظام سیاسی هم همین معنا جاری است، و روی این مطلب شهید صدر ره تأکید فراوان می‌کنند که یعنی چه امت خلیفة الله است؟ و یعنی چه امت بر شؤون خودش مسلط می‌شود؟. مسلط شدن بدین معناست که امت امانتِ مسئولیت در برابر خدا، یعنی اجرای قوانین خدا در جامعه را می‌پذیرد.این نکته در جای جای بحثهای شهید صدر تکرار می‌شود. چرا؟ چون نقطه قوت این نظریه همین است که تا انسان از طرف خدا صاحب قدرت بشود، یک آسیبی داشت (که ملائکه به آن توجه کردند). و شاید منظور آیات سوره بقره همین باشد که ای مردم مواظب باشید این خلافت بسیار خطیر است. بسیار سنگین است. چون یک آسیب عظیم و جدی به دنبال دارد. پس آسیب را برطرف کرد. برطرف کردن آسیبِ این قدرت و سلطه‌ای خدا به انسان‌ها می‌دهد، نسبت به خودشان این است که باید انسان همیشه در «مسیر مشخص شده حق» طی طریق کند. به تعبیر قرآن کریم: ﴿يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ ...﴾ (ص/۲۶). ما به تو خلافت دادیم اما این خلافت مسیر مشخصی دارد. حقی هست که باید به آن حق چنگ بزنی و از این حق بیرون نروی.