فقه پزشکی: لقاح مصنوعی، مسائل مربوط به لقاح مصنوعى (حکم إدخال نطفه مرد اجنبی در رحم زن اجنبیّه برای استیلاد)

یادداشت

إذا کال للرّجل امرئتان هل يجوز انتقال البويضة من امرأة الی امرأه اخرى؟ و علی فرض الجواز مَن هُوَ اُمُّه؟
مقدمه: لقاح مصنوعى عبارت است از داخل كردن منى مرد بوسيله آلات پزشكى یا غیر آن در رحم زن، علم پزشكى توانسته بوسيله لقاح مصنوعى در تولّد طفل كمك نمايد و نقصى را كه گاه در اثر بيمارى و يا ضعف اعصاب در اسپرم شوهران است، یا ضعفی را که در رشد و انعقاد نطفه در رحم زنان است این نقص و موانع تولید نسل را برطرف سازد به این صورت که تخمک زن را در خارج رحم پرورش داده سپس به رحم خود زن یا زن دیگری منتقل می کند یا اسپرم مرد را بوسیله آلات پزشکی خارج رحم و بدون مقاربت اصطلاحی پرورش داده سپس داخل در رحم زن می کند حال سوال این است که آيا حامله شدن زن بايد با مباشرت و از طريق مقاربت اصطلاحى باشد، يا از طريق لقاح مصنوعى نيز جائز است؟ بدين معنى كه اسپرم مرد یا تخمک زن به طريقى غير از مقاربت اصطلاحی و با روش هاى پزشكى یا حتی غیر پزشکی به رحم زن منتقل شده، حمل منعقد ‌شود.
تحریر محل نزاع: لقاح مصنوعی به دو صورت متصّور است:
تارة تخمک زن و اسپرم همسر شرعی او را می گیرند و در خارج رحم در دستگاه پرورش داده مجدّد به رحم همان زن بر می گردانند و این مورد در جایی استفاده می شود که یا رحم زن قابلیت پرورش و جذب تخمک همسرش را ندارد یا اسپرم همسر او قابلیت تکوّن فرزند را ندارد مگر این که در خارج رحم تقویت و پرورش داده شود که با این کار در تکوّن مراحل بارداری به زن کمک می شود.
و اخری تخمک زن اجنبیه و اسپرم مرد اجنبی را بدون مقاربت اصطلاحی بوسیله آلات پزشکی گرفته و در خارج رحم پرورش داده سپس داخل در رحم زن اجنبیه می کنند، و این مورد در جایی استفاده می شود که اسپرم همسر این زن به هیچ عنوان قابلیت تکوّن فرزند را ندارد از این جهت برای حاملگی زن از اسپرم مرد اجنبی استفاده می شود و بحث فعلی ما در این صورت اخیر از لقاح مصنوعى است یعنی استفاده از منی غیر زوج برای استیلاد زن، سوال این است که آیا شرعاً جائز است زنی از منی غیر زوج خود برای استیلاد و حاملگی خود استفاده کند یا خیر؟
فعلا بحث ما در حکم مساله لو خلی و طبعه است یعنی نفس عمل با قطع نظر از صُور و فروضی که در مساله متصوّر است
که بحث مستقلی را می طلبد چرا که تلقیح تارة بواسطه خود زن یا شوهر زن انجام می شود که در این صورت مستلزم نگاه و لمس حرام نیست و اخری بوسیله مرد اجنبی یا زن دیگر به همراه لمس یا نگاه حرام انجام می شود.
بحث در این دو قسم از نظر نقطه مشترک آن که ادخال منی مرد اجنبی در رحم زن اجنبیه باشد گذشت و گفتیم در حرمت این عمل شکی نیست و بحث در حکم وضعی آن نسبت به الحاق ولد به زن و شوهر این زن و آثار شرعی آن نیز گذشت.
فروض دیگر مسأله: دو فرض دیگر می توان در مساله مطرح کرد:
فرض اول: مردی دارای دو زن است و رحم زن اول قابلیت تکون فرزند را استدامةً ندارد از این جهت مرد با او همبستر شده و بعد از این که لقاح یعنی ترکیب اسپرم مرد و تخمک زن انجام پذیرفت و نطفه منعقد گردید این نطفه را از طریق پزشکی به رحم زن دوم که امکان تکوّن فرزند را دارد منتقل کند.
فرض دوم: مردی دارای دو زن باشد و رحم زن اول امکان انعقاد نطفه را در ابتدا ندارد از این جهت اسپرم مرد و تخمک زن اول را گرفته در رحم زن دوم قرار می دهند و بعد از انعقاد نطفه آن را به رحم زن اول منتقل می کنند.
فرضی که قبلا مطرح شد: رحم همسر مرد به طور کلی قابلیت تکون فرزند را ندارد یعنی نه در ابتدا این قابلیت را دارد و نه بعد از عمل لقاح «این فرض را قبلاً ذکر کردیم» فلذا مرد برای این که ابتر و بدون فرزند نباشد ناگزیر رحم زن اجنبی را اجاره کرده و نطفه خود را به طریق مصنوعی و بدون مقاربت به آن زن منتقل می کند و از این راه، لقاح انجام گرفته، فرزندی متولد میشود.
سوال: آیا اساساً انتقال نطفه بوسیله لقاح مصنوعی مشروع است؟ آیا جائز است انتقال نطفه فرد بدون مقاربت اصطلاحی به همسر خود یا به زن اجنبیه؟ آیا انتقال تخمک یک زن به زن دیگر جائز است؟ اعم از این که هر دو زن، همسر شرعی مرد باشند یا این که یکی از آن دو همسر مرد و دیگری غیر همسر باشد.
نظر استاد اشرفی دامت برکاته: اما مورد اول و دوم که هر دو زن، همسر شرعی مرد هستند در فرض این که انتقال نطفه با لمس و نگاه و مقدمات حرام نباشد و هر دو زن هم راضی به انتقال تخمک از رحم خود به زن دیگر باشند در این مورد علی القاعده منعی ندارد زیرا صاحب رحم که زن اول باشد و صاحب تخمک که زن دوم باشد و نیز صاحب اسپرم که شوهر این دو زن باشد «همگی صاحبانِ حق» راضی به این عمل بوده و حق کسی هم ضایع نشده است و از طرفی این انتقال با مقدمات حرام هم انجام نپذیرفته در نتیجه وجهی برای منع نیست.
در این دو مورد که مرد دارای دو همسر است دو قول وجود دارد قول اول عدم جواز است قول دوم جواز است در صورتی که مستلزم لمس و نظر حرام نباشد حکم به جواز یا از جهت اصل اولیه است یا از باب لاحرج و اضطرار مثل موردی که بچه دار نشدن مرد حرجی بوده و منشا برای اختلاف خانوادگی شود و یا به مقتضای اصاله البرائه قائل به جواز شویم عَلی کُلِّ حالٍ چه قائل به جواز بنابر یکی از این وجوه شویم چه قائل به عدم جواز شویم، سوال این است که اگر از این راه فرزندی متولد شود مادر شرعی او در حقیقت چه کسی خواهد بود؟
آیا مادر، زن اول است که صاحب تخمک است یا زن دوم که بچه در رحم او پرورش داده شده و از رحم او متولد شده است به تعبیر دیگر آیا صاحب بذر که تخمک از آن اوست مادر او محسوب می شود یا زن دوم که وضع حمل نموده و بچه از او متولد شده است، احتمال سوم این است که هر دو زن مادر این فرزند باشند چنان که احتمال چهارم این است که هیچ کدام مادر او نباشند.
بررسی ادله: اگر چه از برخی آیات شریفه قرآن استفاده می شود که مادر کسی است که فرزند از او متولد شده و از رحم او وضع حمل شده است ولی ظاهرا منعی نیست که صاحب بذر را نیز مادر فرزند بدانیم طبق قاعده عرفی که نتیجه ی هر بذری ملحق به صاحب بذر است و اما برخی از آیات شریفه قرآن در این جهت که توضیح آن خواهد آمد:
﴿وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَاناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصَالُهُ ثَلاَثُونَ شَهْراً حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلَى وَالِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صَالِحاً تَرْضَاهُ وَ أَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَ إِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ.﴾ [1]
﴿فَلَمَّا وَضَعَتْهَا قَالَتْ رَبِّ إِنِّي وَضَعْتُهَا أُنْثَى وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ وَ لَيْسَ الذَّكَرُ كَالْأُنْثَى وَ إِنِّي سَمَّيْتُهَا مَرْيَمَ وَ إِنِّي أُعِيذُهَا بِكَ وَ ذُرِّيَّتَهَا مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ﴾.[2] ﴿وَ سَلاَمٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَ يَوْمَ يَمُوتُ وَ يَوْمَ يُبْعَثُ حَيّاً﴾.[3]
﴿و وَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلَى وَهْنٍ وَ فِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ﴾.[4]
﴿وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَاناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصَالُهُ ثَلاَثُونَ شَهْراً حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلَى وَالِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صَالِحاً تَرْضَاهُ وَ أَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَ إِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ﴾.[5]
﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَ بَنَاتُكُمْ وَ أَخَوَاتُكُمْ وَ عَمَّاتُكُمْ وَ خَالاَتُكُمْ وَ بَنَاتُ الْأَخِ وَ بَنَاتُ الْأُخْتِ وَ أُمَّهَاتُكُمُ اللاَّتِي أَرْضَعْنَكُمْ﴾ [6] ﴿وَ اللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَيْئاً وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصَارَ وَ الْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ [7]
﴿خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَ أَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْأَنْعَامِ ثَمَانِيَةَ أَزْوَاجٍ يَخْلُقُكُمْ فِي بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فِي ظُلُمَاتٍ ثَلاَثٍ ذٰلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ لاَ إِلٰهَ إِلاَّ هُوَ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ﴾. [8]
﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَ أُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُهَاجِرِينَ إِلاَّ أَنْ تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِيَائِكُمْ مَعْرُوفاً كَانَ ذٰلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُوراً﴾ [9] ﴿الَّذِينَ يُظَاهِرُونَ مِنْكُمْ مِنْ نِسَائِهِمْ مَا هُنَّ أُمَّهَاتِهِمْ إِنْ أُمَّهَاتُهُمْ إِلاَّ اللاَّئِي وَلَدْنَهُمْ وَ إِنَّهُمْ لَيَقُولُونَ مُنْكَراً مِنَ الْقَوْلِ وَ زُوراً وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ﴾. [10]