مکاسب محرمه،قیافه ،حکم تکلیفی

یادداشت

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث قیافه بود که آیا حرام نفسی است؟ قیافه‌شناسی به حسب ذاتش حرمتی دارد یا اینکه حرمت مربوط به ملازماتش است و به خاطر وجود غیبت، تهمت، کذب و... حرام است؟ برای تحقیق در این رابطه به آیات و روایاتی استدلال شد. یکی از این روایات، روایتی بود که از امیرالمؤمنین (ع) نقل شد:
و منها: [[1] بِإِسْنَادِهِ[2] ] رَوَى مُحَمَّدُ بْنُ قَيْسٍ[3] عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ[4] (ع) قَالَ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (ع) يَقُولُ: «لَاآخُذُ بِقَوْلِ عَرَّافٍ وَ لَا قَائِفٍ وَ لَا لِصٍّ وَ لاأقْبَلُ شَهَادَةَ الْفَاسِقِ إِلَّا عَلَى نَفْسِهِ»[5] [6] .
بررسی سند روایت: تمام روات این روایت امامی و ثقه اند و این روایت مسنده و علی الاقوی صحیحه است.
بررسی دلالت روایت: امیرالمؤمنین (ع) فرمودند: «من به قول عرّاف (کسی که منجم، کاهن یا... است و از غیب خبر می‌دهد)، قیافه‌شناس و دزد اخذ نمی‌کنم و به این‌ها اعتنایی نمی‌کنم. شهادت فاسق را هم قبول نمی‌کنم؛ مگر اینکه به ضرر خودش شهادت دهد». سخن عرّاف و قیاقه شناس، جزو شهادت فاسق است یا نه؟ دو احتمال مطرح است:
1. احتمال اول: «ذکر العام بعد الخاص» یعنی مثلاً می گویند «من به قول زید، عمر و بکر اعتنایی ندارم، من به قول هیچ فاسقی اعتنا ندارم» این عبارت یعنی این افراد فاسق‌اند. «ذکر العام بعد الخاص» گاهی در صحبت‌ها و سخنرانی‌ها استفاده می‌شود. در فرمایش امیرالمؤمنین (ع) نیز چنین است و ایشان افراد خاص را بیان کرده‌اند و بعد فرموده‌اند که من اصولاً به حرف افراد فاسق توجه نمی‌کنم. پس عرّاف و قائف فاسق‌اند. قائف چرا فاسق است؟ مگر چه کار می‌کند؟ کارش قیافه‌شناسی است پس بخاطر قیافه‌شناسی‌اش فاسق است. در این صورت حرمت نفسی قیافه‌شناسی ثابت می‌شود و هرکس قیافه‌شناسی کند، فاسق است.
2. احتمال دوم: این‌ها «ذکر العام بعد الخاص» نیستند. هر کدام از این موارد جدای از دیگری مطرح است. امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمایند: «من که امیرالمؤمنین هستم، به قول عرّاف اعتنایی ندارم. قول قائف را هم اخذ نمی‌کنم. حرف دزد را هم قبول نمی‌کنم. شهادت فاسق را هم نمی‌پذیرم». در این صورت معنای روایت این است که قول این افراد حجت نیست ولی نمی‌گوید که فاسقند؛ مانند کودک، مجنون، کسی که عدالتش احراز نشده و... که قولشان حجت نیست ولی این به معنای فسقشان نیست. پس روایت بر فاسق بودن قائف و حرمت کار قائف دلالت نمی‌کند. می‌توانیم بگوییم که در مورد قائف و... در این روایت، اخذ قول مطرح شده و در مورد فاسق، قبول شهادت و با توجه به این مطلب می‌توانیم بگوییم که این دو جدای از یکدیگرند و «ذکر العام بعد الخاص» نیست. پس با توجه به این مطالب، حرمت نفسی قیافه‌شناسی اثبات نمی‌شود و فقط می‌توانیم بگوییم که این کار مکروه است و مورد توجه امیرالمؤمنین (ع) قرار نمی‌گیرد. روایت دیگر:
و منها:[7] عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ[8] عَنْ أَبِيهِ[9] و عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِيِّ[10] جَمِيعاً عَنْ زَكَرِيَّا بْنِ يَحْيَى بْنِ النُّعْمَانِ الصَّيْرَفِيِ[11] [12] [13] [14] ، قَالَ: سَمِعْتُ عَلِيَّ بْنَ جَعْفَرٍ[15] يُحَدِّثُ الْحَسَنَ بْنَ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ، فَقَالَ: وَ اللَّهِ، لَقَدْ نَصَرَ اللَّهُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا (ع)، فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ: إِي و اللَّهِ، جُعِلْتُ فِدَاكَ لَقَدْ بَغَى عَلَيْهِ إِخْوَتُهُ، فَقَالَ عَلِيُّ بْنُ جَعْفَرٍ: إِي و اللَّهِ و نَحْنُ عُمُومَتُهُ[16] [17] بَغَيْنَا عَلَيْهِ، فَقَالَ لَهُ الْحَسَنُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، كَيْفَ صَنَعْتُمْ، فَإِنِّي لم‌أَحْضُرْكُمْ؟ قَالَ: قَالَ لَهُ إِخْوَتُهُ[18] [19] و نَحْنُ أَيْضاً: مَا كَانَ فِينَا إِمَامٌ قَطُّ حَائِلَ[20] [21] [22] [23] [24] [25] اللَّوْنِ. فَقَالَ لَهُمُ الرِّضَا (ع): «هُوَ ابْنِي». قَالُوا: فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ص) قَدْ قَضى بِالْقَافَةِ، فَبَيْنَنَا و بَيْنَكَ الْقَافَةُ. قَالَ: «ابْعَثُوا أَنْتُمْ إِلَيْهِمْ، فَأَمَّا أَنَا فَلَا[26] [27] و لَاتُعْلِمُوهُمْ لِمَا دَعَوْتُمُوهُمْ[28] [29] و لْتَكُونُوا فِي بُيُوتِكُمْ[30] [31] . فَلَمَّا جَاءُوا أَقْعَدُونَا فِي الْبُسْتَانِ[32] [33] وَ اصْطَفَّ[34] عُمُومَتُهُ وَ إِخْوَتُهُ وَ أَخَوَاتُهُ وَ أَخَذُوا الرِّضَا (ع) وَ أَلْبَسُوهُ جُبَّةَ صُوفٍ وَ قَلَنْسُوَةً مِنْهَا وَ وَضَعُوا عَلَى عُنُقِهِ مِسْحَاةً[35] وَ قَالُوا لَهُ ادْخُلِ الْبُسْتَانَ كَأَنَّكَ تَعْمَلُ فِيهِ؛ ثُمَّ جَاءُوا بِأَبِي جَعْفَرٍ (ع) فَقَالُوا[36] [37] أَلْحِقُوا هَذَا الْغُلَامَ بِأَبِيهِ؛ فَقَالُوا لَيْسَ لَهُ هَاهُنَا أَبٌ وَ لَكِنَّ هَذَا عَمُّ أَبِيهِ وَ هَذَا عَمُّ أَبِيهِ وَ هَذَا عَمُّهُ وَ هَذِهِ عَمَّتُهُ وَ إِنْ يَكُنْ لَهُ هَاهُنَا أَبٌ فَهُوَ صَاحِبُ الْبُسْتَانِ فَإِنَّ قَدَمَيْهِ وَ قَدَمَيْهِ وَاحِدَةٌ؛ فَلَمَّا رَجَعَ أَبُو الْحَسَنِ (ع) قَالُوا: هَذَا أَبُوهُ. قَالَ عَلِيُّ بْنُ جَعْفَرٍ: فَقُمْتُ فَمَصَصْتُ[38] رِيقَ[39] أَبِي جَعْفَرٍ (ع) ثُمَّ قُلْتُ لَهُ أَشْهَدُ أَنَّكَ إِمَامِي عِنْدَ اللَّهِ ...»[40] .
بررسی سند روایت: به نظر ما تمام روات این روایت بجز زكريّا بن يحيى بن النعمان الصيرفيّ، امامی و ثقه اند. زكريّا بن يحيى بن النعمان الصيرفيّ مهمل است و به خاطر وجود او، این روایت ضعیف است.
می‌گوید که علی بن جعفر (فرزند امام صادق (ع)) در حال صحبت با حسن بن حسین بن علی بن حسین (ظاهراً فرزند امام رضا (ع) است. برخی از علما مانند شیخ مفید (ره) وجود فرزندی به این نام برای امام رضا (ع) را قبول نکرده‌اند) بود. او گفت: والله خدا به امام رضا (ع) خیلی کمک کرد. حسن گفت: بله والله چنین است. [جریان چیست؟ چرا می گویید خدا به امام رضا (ع) خیلی کمک کرد؟] برادران امام رضا (ع) به ایشان حسودی می‌کردند و به ایشان ظلم می‌کردند. علی بن جعفر گفت: بله والله. ما عموهای امام جواد (ع) هستیم. ما هم ظلم کردیم به امام رضا (ع). حسن گفت: فدایت شوم! من نبودم. شما چکار کردید که ظلم به امام رضا (ع) شد؟ علی بن جعفر گفت: داستان این است که ما هم در جمعیت بودیم [و چیزی نگفتیم و مقصّر هستیم] و برادران امام رضا (ع) آمدند و گفتند: «ما امامی که صورتش سبزه باشد، در امامان نداشتیم. [و این پسر امام رضا (ع) نیست]». امام رضا (ع) ناراحت می‌شوند و می گویند: «این پسر من است». برادران امام رضا (ع) گفتند: «در زمان رسول خدا (ص) هم موردی هست که ایشان به قول قیافه‌شناس توجه کرده‌اند. ماهم قیافه‌شناس می‌آوریم تا ببینیم این فرزند امام رضا (ع) است یا نه». امام رضا (ع) فرمودند: «شما قیافه‌شناسی بیاورید و هر کاری می‌خواهید انجام دهید؛ ولی من اعتنایی به قول قیافه‌شناس ندارم. به قیافه‌شناس جریان را نگویید و از قبل به او اطلاع ندهید و ذهنش را خراب نکنید. همه جای خودتان بنشینید و ببینید او چه می‌گوید». قیافه‌شناس را دعوت کردند و همه در باغ نشستند. همه عموها و برادران و... به صف نشستند. به امام رضا (ع) اهانت کردند و گفتند: «یک لباس پشمی دهاتی بپوشید و کلاهی پشمی بر سر بگذارید» برگردن امام رضا (ع) یک بیل گذاشتند و گفتند: «مانند کسی که می‌خواهد باغچه را بیل بزند، با این لباس و بیل وارد باغچه شو». ابی جعفر را آوردند و گفتند که تو از قیافه‌شناس سؤال کن و گفتند که این بچه کدام‌یک از این افراد است؟ قیافه‌شناس گفت: «پدر این بچه در اینجا نیست. این شخص عموی این کودک است. این شخص عمه این کودک است و اگر در این بستان برای این کودک پدری باشد، آن صاحب بستان است که بیل به دوش دارد. راه رفتن این دو به یک صورت است.» وقتی امام رضا (ع) خواستند که برگردند و بروند، گفتند که این شخص پدر این بچه است. علی بن جعفر می‌گوید: بلند شدم و او را بوسیدم و سپس به او گفتم: «شهادت می‌دهم که تو امام من نزد خدا هستی».
این روایت سندش ضعیف است ولی مورد عمل و استشهاد علماست و به نحوی در کتبشان بیان کرده‌اند که گویا به این روایت اعتماد دارند. این روایت بر حرمت قیافه‌شناسی دلالت می‌کند یا جواز آن؟ چون از طرفی امام (ع) می‌فرمایند «ابْعَثُوا» و از طرفی می‌فرمایند: «فَأَمَّا أَنَا فَلَا» و من دنبال قیافه‌شناسی نیستم و بی توجهی به قیافه‌شناسی را اینجا نشان داده‌اند. فردا این را بحث می‌کنیم که از این روایت حرمت استفاده می‌شود یا حلیت.