مکاسب محرمه،قیافه ،حکم تکلیفی

یادداشت

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث قیافه‌شناسی بود. یکی از مکاسب محرمه، کسب به وسیله قیافه‌شناسی است. قیافه شخصی را نگاه می‌کند و حکم می‌کند که این شخص، فرزند این پدر نیست و پولی که می‌گیرد حرام است. این قیافه‌شناسی مطلقاً حرام است یا اگر اثر محرّمی بر آن مترتب شود حرام است؟ 1. برخی از علما می‌گویند که قیافه‌شناسی، مراجعه به قیافه‌شناس، پول دادن به قیافه‌شناس و پولی که قیافه‌شناس می‌گیرد مطلقاً حرام است؛ چه حرامی بر حرف قیافه‌شناس مترتب شود (مثلاً تهمت بزند و بگوید که این بچه فرزند این پدر نیست) و چه حرامی بر آن مترتب نشود.2. مراجعه به قیافه شناس و قول قیافه شناس حرام نیست. حرام در جایی است که تهمت، غیبت، دروغ یا حرام دیگری تحقق پیدا کند و قیافه‌شناسی اگر همراه این‌ها باشد، ملازم حرام است و به حرام مبدّل می‌شود. پس قیافه‌شناسی به صورت مطلق حرام نیست و اگر حرامی بر آن مترتب شود، حرام می‌شود.
شیخ انصاری (ع) می گویند که این دو نظر یکی است و آن‌هایی که می‌گویند قیافه‌شناسی مطلقاً حرام است، منظورشان این است که در صورتی که حرامی بر آن مترتب شود حرام است. ایشان می‌فرمایند: «الظاهر أنّه[1] مراد الكلّ[2] و إلّا فمجرّد حصول الاعتقاد العلميّ أو الظنّيّ بنسب شخص لا دليل على تحريمه»[3] .
حالا می‌خواهیم بررسی کنیم ببینیم ریشه این اختلاف در کجاست. برای توضیح این مطلب باید ببینیم قیافه‌شناسی چگونه شکل می‌گیرد. اصولاً افرادی که قیافه‌شناسی می‌کنند، چند صورت برایشان ممکن است:
1. مرحله اول: چهره من یا شما را می‌بینند و مطلبی به ذهنشان می‌آید (مثلاً این شخص آدم خوبیست، آدم بدی است یا آینده خوبی دارد) و به آن علم یا ظن پیدا می‌کنند؛ ولی آن را اظهار نمی‌کنند. خودشان چیزهایی را می‌فهمند ولی آن را اظهار نمی‌کنند؛ زیرا در صورت اظهار ملازم با تهمت، غیبت یا... می‌شود و موجب اختلاف در خانواده‌ای می‌شود. به هیچ عنوان، عنوان حرمت بر این صورت صدق نمی‌کند.
2. مرحله دوم: مطلبی که را که فهمیده اظهار می‌کند و بیان می‌کند. گاهی این حرف را علماً بیان می‌کند و گاهی ظنّاً. در صورتی که اظهارش منجر به حرامی مانند غیبت، تهمت یا... شود یا نسبت به انسان مؤمنی شبهه ایجاد کند (در بحث غیبت گفتیم غیبت مسلمان و غیر مسلمان جایز نیست)، اگر این حرف را علماً بیان کند و بگوید که مثلاً یقیناً این فرزند متعلق به این پدر نیست یا این شخص انسان بدی است، تهمت است و قطا مرتکب حرام شده است و اگر این حرف را ظنّاً بیان کند و به صورت احتمالی بگوید که مثلاً من احتمال می‌دهم که این شخص منافق باشد یا...، این هم حرام است؛ زیرا در جامعه شک و شبهه ایجاد می‌کند و باعث می‌شود که مردم به این فرد مشکوک شوند و به او اعتماد نکنند. پس فرقی ندارد که این تهمت به صورت قطعی باشد یا احتمالی، در هر صورت حرام است.
تفاوت این دو قول که « قیافه‌شناسی مطلقاً حرام است» و «قیافه‌شناسی در صورتی که حرامی بر آن مترتب شود حرام است» این است که در صورت اول، تعریف کردن از شخص هم حرام خواهد بود؛ زیرا تعریفِ بدون دلیل از یک شخص است و با قیافه‌شناسی از شخصی که علمش، ایمانش و... ثابت نشده است، تعریف می‌کنی. همان‌طور که تنقیص بدون دلیل حرام است، تعریف بدون دلیل نیز حرام است. مثلاً اگر من در مورد شخصی که رسائل را هم با زحمت درس می‌دهد، بنویسم که کفایه را نیز خوب تدریس می‌کند، این تهمت و غیبت نیست ولی خلاف شرع است. نباید کسی را بیش از حد خودش بالا ببریم. پس دایره ترتب حرام بسیار گسترده است و منحصر در تهمت، غیبت، دروغ و... نیست. با خواب، قیافه‌شناسی و... نمی‌توانیم شخصی را بالا ببریم و بگوییم که عالم است، ملّاست، با تقواست یا...؛ این حرام و ناحق است و ممکن است فردا حاکم شود و به مردم ظلم کند و این شما بودید که او را بزرگ کردید و بالا بردید. پس دایره ترتّب حرام بسیار گسترده است. بالا بردن یک شخص بدون حجت، حرام است. خب، حالا آیا سخن قیافه‌شناس می‌تواند نه تنقیص باشد و نه تعریف؟ اگر چنین صورتی وجود داشته باشد که تعریف و تنقیص نباشد و اخبار باشد، آن خبر می‌تواند کذب باشد. این اخبار از گذشته یا آینده بر اساس چه مستند شرعی‌ای است؟ خلاصه می‌خواهیم ببینیم آیا ممکن است قیافه‌شناس حرفی بزند که حرامی بر آن مترتّب نشود؟
شیخ انصاری (ره) نظرشان این است که همواره بر حرف قیافه شناس حرامی مترتب می‌شود و به نظر ما هم حرامی بر صد درصد سخنان قیافه شناس یا بگویید نود و نُه درصد سخنان او مترتّب می‌شود. پس به نظر ما حرف ایشان درست است. اگر موردی را بیابید که هیچ حرامی بر آن مترتب نشود، بسیار قلیل است و حکم شرعی روی غالب می‌رود و چیزی که مفسده‌اش غالب است، حرام است؛ هرچند ممکن است یک درصدش مفسده نداشته باشد.