مکاسب محرمه، قمار، حکم بازی با آلاتی که از قمار بودن خارج شده‌اند

یادداشت

خلاصه جلسه گذشته
صحبت در بحث قمار و مسئله‌ای که حضرت امام (ره) در این بحث مطرح فرموده‌اند: اگر شطرنج از آلت قمار بودن خارج شد، بازی با آن اشکال ندارد[1]
حال آیا بازی کردن با شطرنج جایز است یا جایز نه؟ در اینجا فرمایشات بزرگان و دلایلی که در این مسئله وجود دارد را نقل می‌کنیم:
قول اول: برخی از بزرگان نظرشان بر این است که اگر شطرنج از آلت قمار بودن خارج شود و رهانی هم وجود نداشته باشد بازی با شطرنج اشکال ندارد و جایز است[2] .
قول دوم: برخی از بزرگان نظرشان این است که بازی با شطرنج در هر صورت (حتی اگر از آلت قمار بودن خارج باشد) حرام است.[3]
قول سوم: اگر شطرنج در کل عالم از آلت قمار بودن خارج شود بازی با شطرنج اشکال ندارد.[4]
بنابراین در مسئله بازی با شطرنج بدون رهان سه نظریه وجود دارد.
بررسی ادله
آیا از نظر ادلّه قمار وقتی شطرنج یا آلات قمار از آلت قمار بودن خارج شود و رهان هم وجود نداشته باشد حرمتی دارد؟ آیا تعریف قمار بر آن صدق می‌کند؟
در تعریف قمار آمده بود: «اللعب بالالات المعدّة للقمار مع الرهان». در این تعریف دو قید وجود دارد 1- آلات معدّه للقمار 2- مع الرهان، که در اینجا هیچ‌کدام از قیود را ندارد، آلت قمار بودن را ندارد چون از آلت قمار بودن خارج شده است و و رهان هم وجود ندارد؛ بنابراین تعریف قمار در اینجا صدق نمی‌کند و هیچ دلیلی بر حرمت نداریم.
از نظر کلّی بحث ما روشن است؛ چون قمار چنین تعریف شده است، بازی با آلاتی که برای قمار شمرده شده و همراه با رهان باشد و این دو خصوصیت در این‌جا وجود ندارد.
اگر یکی از آلات در منطقه‌ای وسیله قمار باشد و در منطقه‌ای دیگر وسیله قمار نباشد، معیار چیست؟ آیا معیار قمار بودن این است که در کل عالم از آلت قمار بودن خارج شود یا معیار این است که در منطقه‌ای که هستیم آلت قمار نباشد.
این معیار را آیت الله تبریزی (ره) مطرح فرموده‌اند: که ملاک و معیار این است که در کل عالم از آلت قمار بودن خارج شود[5] و البته ایشان از نظر خودشان برگشته و در استفتائات جدید فرموده‌اند: همین که در آن منطقه‌ای که بازی می‌شود از آلت قماربودن خارج شود کفایت می‌کند و لازم نیست که در کل عالم از آلت قماربودن خارج شود و همین که در آن منطقه‌ از قماربودن خارج شود کفایت می‌کند[6] .
بنابراین مسئله مبتنی بر عرف محل است، اگر عرف آن بازی را قمار دانست جایز نیست و اگر عرف آن بازی را قمار ندانست جایز است، مثلا اگر در عرف ایران از حالت قمار بودن خارج شود و مردم برای سرگرمی و ... بازی کنند جایز است و این تشخیص موضوع به عهده مجتهد و فقیه نیست و عرف باید تشخیص دهد که این از آلات قمار است.
نکته: در بعضی از روایات، شطرنج آمده است و در بعضی از روایات شطرنج با نرد آمده است و در روایات دیگر اربعةعشر هم اضافه شده است؛ بنابراین هیچ خصوصیتی برای شطرنج وجود ندارد و آلات قمار هیچ تفاوتی ندارند.
اصل عملی در مسئله
اگر یکی از آلات قبلاً جزء آلات قمار بوده، در صورت تردید در این‌که آیا همچنان از آلات قمار هست یا اینکه از آلات قمار نیست، استصحاب جاری می‌شود و جزء آلات قمار محسوب می‌شود مگر اینکه عرف تشخیص دهد که از آلت قمار بودن خارج شده است.
تنبیه دوم: حکم بازی ورق و شطرنج و غیر این‌ها با رایانه.
در این‌جا دو صورت متصوّر است؛
1. اینکه دو نفر از طریق رایانه با هم مسابقه برگزار می‌کنند مثلاً یکی از آن‌ها در فلان شهر است و شخص دیگر در شهر دیگر است.
2. اینکه یک نفر با رایانه مسابقه می‌گذارد و دو نفر نیستند.
آیا این‌ها جایز هستند؟
قول اول، اگر بازی با آلات قمار باشد حتی اگر با رایانه هم باشد اشکال دارد.[7]
قول دوم: اگر شطرنج از حالت قمار بودن خارج شود خواه با رایانه باشد و خواه با غیررایانه باشد اشکال ندارد[8] .
قول سوم: اگر یک طرف مسابقه انسان باشد و طرف دیگر رایانه باشد بنابر احتیاط واجب ترک شود.[9]
به نظر ما هر دو صورت فرقی ندارند، اگر آن بازی از آلت قمار بودن خارج شده باشد و رهانی هم وجود نداشته باشد اشکالی ندارد و جایز است چون هیچ دلیلی برای حرمت وجود ندارد.