مکاسب محرمه، قمار، بازی با غیر آلات قمار بدون رهان

یادداشت

صحبت در بحث قمار در این است که آیا قمار از گناهان کبیره است یا از گناهان صغیره است؟
1ـ قمار، گناه صغیره
شهیدثانی (ره) می‌فرماید: «ظاهر النهي أنها من الصغائر، فلا يقدح في العدالة إلا مع الإصرار عليها»[1] . قمار گناه صغیره است و مضّر به عدالت نیست، مگر اینکه اصرار بر آن داشته باشد و اگر اصرار بر آن نداشته باشد گناه کبیره نیست.
2ـ قمار، گناه کبیره
برای این مدّعی که قمار از گناهان کبیره است به دو آیه از آیات شرفه قرآن استدلال کرده‌ایم؛
آیه اول: ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا﴾.[2] ای پیامبر از شما در مورد شراب و قمار سؤال می‌کنند، بگو این ‌دو گناه کبیره هستند.
آیه دوم: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الْأَنْصَابُ وَ الْأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ﴾.[3]
در این آیه شریف، قمار در ردیف و کنار شراب و بت‌پرستی آمده است و می‌فرماید: «قمار از اعمال شیطان است، از آن دوری کنيد»،
از این دو آیه شریف به‌خوبی استفاده می‌شود که قمار از گناهان کبیره است و قرآن بر این مطلب صراحت دارد.
در روایات هم این مسئله آمده است که در جلسات گذشته مطرح شد؛ ازجمله این روایات:
«عَنْهُمْ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِد [4] عَنْ عَبْدِ الْعَظِيمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِيِّ[5] قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو جَعْفَرٍ الثَّانِي (ع) قَالَ سَمِعْتُ أَبِي يَقُولُ سَمِعْتُ أَبِي مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ ع يَقُولُ ... لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ نَهَى عَنْهَا كَمَا نَهَى عَنْ عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ»[6] .
امام جواد (ع) فرمود: شنیدم که پدرم می‌فرمود که امام موسی بن جعفر (ع) فرمود: همان‌طور که از بت‌پرستی نهی شده است، از قمار هم نهی شده است؛ لذا دلالت بر این دارد که قمار از گناهان کبیره است.
همان‌طور که از عبادت بت، نهی شده است از میَسِر «قمار» هم نهی شده است. بت‌پرستی، گناه بزرگ و شرک است، میسر هم مثل بت‌پرستی در همان وزان است و از نظر گناه سنگین است؛ چراکه در کنار شرک آمده است.
مرحوم امام «ره» به این روایت استناد کرده‌اند و می‌فرماید: این روایت اشاره به آیه شریف: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الْأَنْصَابُ وَ الْأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ﴾[7] دارد. انصاب، بت‌پرستی است و میسر در کنار انصاب قرار گرفته است ؛یعنی وزان خمر و میسر همان وزان بت‌پرستی است. این آیه به ضمیمه روایت دلالت بر کبیره‌ بودن گناه قمار دارد. اگر خداوند متعال لفظی را در کنار لفظ دیگری قرار دهد به‌خاطر نکته‌ نهفته در آن است؛ قرار دادن میسر در کنار انصاب بدون حکمت نیست یعنی قمار، گناه بزرگی است و وزان شرک را دارد.
به نظر ما قمار گناه کبیره است و آیات و روایات بر این دلالت دارند.
روایت بعد
«مُحَمَّدُ بْنُ إِدْرِيسَ[8] فِي آخِرِ السَّرَائِرِ[9] نَقْلًا مِنْ كِتَابِ جَامِعِ الْبَزَنْطِيِّ[10] عَنْ أَبِي بَصِيرٍ[11] عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ «ع» قَالَ بَيْعُ الشِّطْرَنْجِ حَرَامٌ وَ أَكْلُ ثَمَنِهِ سُحْتٌ وَ اتِّخَاذُهَا كُفْرٌ وَ اللَّعِبُ بِهَا شِرْكٌ وَ السَّلَامُ عَلَى اللَّاهِي بِهَا مَعْصِيَةٌ وَ كَبِيرَةٌ مُوبِقَةٌ وَ الْخَائِضُ يَدَهُ فِيهَا كَالْخَائِضِ يَدَهُ فِي لَحْمِ الْخِنْزِيرِ ...» ابن‌ادریس در آخر کتاب «سرائر» از کتاب «جامع بزنطی» نقل کرده است که امام صادق «ع» فرمود: بیع شطرنج و خوردن ثمن آن حرام است. کسی که آن را شغل خود قرار دهد کفر و بازی با شطرنج شرک است. سلام‌ کردن به شطرنج‌باز گناه کبیره است و او را هلاک می‌کند. کسی که دستش را در شطرنج فرو ببرد و حرکت کند مثل این است که دست به گوشت خوک می‌زند، نمازش درست نیست تا اینکه دستانش را بشوید همان‌طور که وقتی دست به گوشت خوک می‌زند.
بررسی سند: این روایت از نظر سند ضعیف است چون مرفوعه است.
و قال الامام الخمینی «ره»: «هي كما ترى تدل على المقصود بجهات عديدة تظهر بالتأمل فيها والمراجعة إليها»[12] .
این روایت از نظر اینکه قماربازی گناه بزرگی است، دلالتش واضح است و هیچ تردیدی ندارد.
به نظر ما این روایت مشتمل است بر جمله‌هایی که آن جملات را ما قبول نداریم و فتوای علما بر طبق آن نیست؛ مثلاً در این روایت آمده است که اگر شطرنج‌باز خواست نماز بخواند باید دستانش را بشوید. هیچ‌یک از علمای ما فتوا به نجاست شطرنج نداده‌اند. این عبارت کنایه از این است که افراد شطرنج‌باز، توجه به طهارت و نجاست ندارند و ممکن است مهره‌های شطرنج نجس شده باشد؛ لذا باید دست‌های خودتان را تطهیر کنید.
بنابراین هم سند روایت ضعیف است و هم از نظر دلالت مشکل دارد؛ چون کسی از علما فتوا نداده است که شطرنج نجس است.
نکته: اگر روایتی مفصّل و طولانی بود و قدما به قسمتی از این روایت عمل کرده‌اند و به قسمتی از روایت عمل نکرده‌اند همان قسمتی از روایت را که علما به آن عمل کرده‌اند مورد قبول واقع می‌شود. عمل قدما باعث جبران ضعف می‌شود چون اکثر علما فرموده‌اند: عمل مشهور جبران ضعف سند می‌کند و آن قسمتی را که قدما به آن عمل نکرده‌اند ضعیف است و قابل اعتنا و استدلال نیست. در این روایت هم همین‌طور است؛ قسمتی از روایت مربوط به قمار و گناه کبیره‌ بودن قمار است و مورد عمل اصحاب هم هست با وجود این‌که روایت ضعیف است اما به‌ وسیله عمل کردن قدما به آن تقویت می‌شود اما قسمتی از روایت که می‌فرماید: شطرنج نجس است و باید دستانشان را تطهیر کنند تا بتوانند نماز بخوانند، مورد عمل قدما نیست؛ بنابراین این قسمت از روایت از اعتبار ساقط می‌شود.
به نظر ما این استدلال در صورتی درست است که چند مطلب را بپذیریم؛
اول: اینکه جبران ضعف سند روایت را بپذیریم که محقق خوئی (ره)، جبران ضعف سند را به‌وسیله عمل قدما نمی‌پذیرد؛ بنابراین مبنایی می‌شود.
دوم: این روایت فقط در مورد شطرنج است و درباره تمام آلات قمار نیست و مدعا این بود که قمار با آلات متعارف، گناه کبیره است؛ پس هر قماری معصیت بزرگ است، با این روایت اثبات نمی‌شود.
اگر قسمتی از روایتی را علما به آن عمل کردند و قسمتی از روایت را عمل نکردند، درباره حجیت این قسمت از روایت که مورد عمل علما اصحاب بوده، اختلاف است.
با توجه به این توضیحاتی که بیان شد، این روایت نمی‌تواند دلیل باشد اما می‌تواند مؤیّد باشد.
روایت:
وعنه[13] ، عن أبيه،[14] عن ابن أبي عمير[15] ، عن بعض أصحابه ، عن أبي عبد الله (ع) في قول الله عزّ وجل: ﴿... فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ﴾ قال: «الرجس من الأوثان هو الشطرنج و قول الزور الغناء»[16] .
از امام صادق (ع) درباره «فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ» سؤال کردم ‌فرمود: الرجس من الاوثان، شطرنج است و قول زور، غنا است.
سند روایت درست است.
از نظر دلالت فقط شطرنج را بیان کرده است و غیر از شطرنج موارد دیگر را بیان نکرده است.
مرحوم امام (ره) به این روایت استدلال کرده است[17] .
به نظر ما این روایت جزئی از مدعای ما را اثبات می‌کند و شامل هر قماری نمی‌شود بلکه فقط شطرنج را بیان می‌کند.
روایت:
«محمّد بن يعقوب[18] ، عن محمّد بن يحيى[19] ، عن أحمد بن محمّد[20] ، عن محمّد بن خالد[21] ، والحسين بن سعيد[22] جميعاً، عن النضر بن سويد[23] ، عن درست[24] ، عن زيد الشحام[25] قال: سألت أبا عبد الله (ع) عن قول الله عزّ وجلّ:﴿... فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ ﴾ قال: «الرجس من الأوثان الشطرنج و قول الزور الغناء»[26] .
از امام صادق (ع) درباره «فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ» سؤال کردم ‌فرمود: الرجس من الاوثان، شطرنج است و قول زور، غنا است.
سند روایت خوب است و مشکل ندارد.
به نظر ما این روایت همان اشکال روایت قبلی را دارد چون قسمتی از مدعای ما را اثبات می‌کند و شامل هر قماری نمی‌شود بلکه فقط شطرنج را بیان می‌کند.