مکاسب محرمه، قمار، بازی با غیر آلات قمار بدون رهان

یادداشت

بحث امروز درباره قمار است و اينکه آیا بازی با غیرآلات قمار بدون عوض رهان جایز است؟ يعنی آلات قمار نيست و رهان هم وجود ندارد مثل مسابقه فوتبال، واایبال و ...که بدون رهان برگزار می‌شود.
برخی از فقها نظرشان بر این‌است که، مسئله قمار، متوقّف بر يکی از دو خصوصیت است:
خصوصیت اول: بازی با آلات معدّه قمار باشد.
خصوصیت دوم: همراه با رهان باشد.
یعنی مصداق قمار را دو مورد ذکر کرده‌اند؛ پس اگر بازی با آلات معدّه قمار باشد حتی اگر رهان نباشد مثل شطرنج، نرد و ... چه رهان باشد و چه رهان نباشد از مصادیق قمار است و یا اینکه اگر رهان وجود داشته باشد حتی اگر آلات قمار نباشد، این هم مصداق قمار است.
مرحوم شیخ انصاری (ره) علاوه بر این دو مورد، مورد سومی را هم بیان می‌کند که در مسابقات، بردوباخت وجود داشته باشد.[1]
پس اگر در مسابقه‌ای بردوباخت وجود داشته باشد این هم جزء مصادیق قمار است. این ادّعایی که مرحوم شیخ (ره) مطرح کرده است خیلی قاطع نیست و از تعبیراتی که به‌کار برده است معلوم می‌شود که تردید دارند. ایشان استناد به روایاتی کرده است که فقط سه مورد را استثنا کرده و مسابقه و بردوباخت فقط در این سه مورد جایز است و در سایر مسابقات که بردوباخت وجود دارد جایز نیست چون نهی در مورد آن‌ها آمده است.

به نظر ما فرمایشات مرحوم شیخ (ره) درست نیست؛ چون اگر مجتهدی می‌خواهد تکلیفی بر ذمه مردم بگذارد باید دلیل داشته باشد و دلیل علما بر حرمت، آیه شریفه ﴿إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الْأَنْصٰابُ وَ الْأَزْلٰامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطٰانِ فَاجْتَنِبُوهُ﴾[2] است که الْمَيْسِر در لغت به معنای قمار است و قمار هم در لغت به معنی بازی با آلات معدّه با رهان است؛ پس این مسابقاتی که با آلات قمار و بدون رهان باشند (مثل شطرنج)، یا بدون آلات قمار و همراه با رهان باشند یا اینکه بدون آلات قمار و بدون رهان باشد، هیچ دلیلی بر حرمت مسابقات وجود ندارد.
مرحوم سبزواری (ره) می‌فرماید: (أمّا مثل السبق بالأقدام و غير ذلك فلا أعلم حجّة على تحريمها إذا لم يكن فيها عوض و مراهنة)[3] . کسی مسابقه دو‌يدن را که رهانی در آن وجود ندارد، قمار نمی‌داند.
آیا صدق قمار بر این مسابقه می‌شود؟ کسی در عالم پیدا نمی‌شود که به این مسابقه قمار بگوید.
مرحوم کاشف الغطاء می‌فرماید: (مجرد فعله فلم يقم دليل معتبر على تحريمه فالمسابقة و المغالبة من دون رهان لا بأس بها و هذا نظير اللعب و اللهو فإن تحريمهما مقصور على ما عمّ لهو الناس و دخل في قسم اللهو و الملاهي المعتادة التي يتولد منها فساد على العامة و أما الخاص فليس حاله ذلك و إلّا لحرم أكثر أقسام الملاعبة بالعيدان و خرج عن العدالة كثير من أهل الأديان و لأن اسم اللهو و الآلة و الملاهي إنما ينصرف إلى الفرد الشائع)[4] .
اگر مسابقه‌ای را انجام داده که رهانی در آن نباشد عنوان قمار بر آن صدق نمی‌کند و هیچ اشکالی ندارد. ایشان می‌فرماید: اگر لهو و لعبی باشد که فساد در آن وجود داشته باشد و باعث فساد شود، حرام است اما هر لعبی حرام نیست وگرنه باید گفت: اکثر مردم از عدالت خارج هستند و اهل لهو و لغو هستند چون خیلی از مردم تفریحاتی انجام می‌دهند مسابقه‌ای شرکت می‌کنند یا برای تماشای مسابقه‌ای حاضر می‌شوند و نمی‌شود گفت اینها اهل ملاهی هستند چون فساد در جامعه ایجاد نمی‌شود.
مرحوم صاحب جواهر (ره) می‌فرماید: (إذا يعتد المقامرة به، فالظاهر عدم حرمته مع عدم الرهان)[5] . اگر در مسابقه‌ای آلات قمار باشد (حتی شطرنج) ولی رهانی نباشد این بازی و مسابقه اشکال ندارد.
مرحوم امام (ره) می‌فرماید: (لا ينبغي الريب في عدم صدقهما على الأخير)[6] . جای هیچ‌گونه شکّی نیست که عنوان قمار و میسر بر بازی با غیرآلات قمار بدون رهان صدق نمی‌کند.
به نظر ما این مسابقات هیچ اشکالی ندارند چون نه با آلات قمار هستند و نه با رهان هستند، پس هیچ دلیلی بر حرمت این مسابقات وجود ندارد.
ادلّه جواز
دلیل اوّل: روایات
فمنها: عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ[7] فِي قُرْبِ الْإِسْنَادِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ ظَرِيفٍ[8] عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُلْوَانَ[9] عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ (ع) قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): «لَا سَبَقَ إِلَّا فِي حَافِرٍ أَوْ نَصْلٍ أَوْ خُفٍّ»[10] .
بررسی سند: این روایت ضعیف است چون «حسین بن علوان» در آن است که عامی بوده و وثاقت وی ثابت نشده است.
مرحوم شهید ثانی (ره) می‌فرماید: مشهور در روایت «لاسبق» (به فتح باء) است که در این‌صورت، رهان و عوض قرار دادن است در این سه مورد درست است و در غیر از این سه مورد، درست نیست و نباید رهان قرار دهید اگر سبق (به فتح باء) خوانده شود یعنی عوض حرام است نه اینکه خود بازی حرام است ولی در غیر از از مسابقات سه‌گانه اصل بازی اشکال ندارد اما اگر رهان قرار داده شده اشکال دارد[11] .
روایت دیگر: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ[12] بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ سَيَابَةَ[13] قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) ... قَالَ ... أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ص) قَالَ: «إنَّ الْمَلَائِكَةَ لَتَنْفُرُ عِنْدَ الرِّهَانِ وَ تَلْعَنُ صَاحِبَهُ مَا خَلَا الْحَافِرَ وَ الْخُفَّ وَ الرِّيشَ وَ النَّصْلَ...»[14] .
سند روایت صحیح است.
به نظر می‌رسد که لعن و تنفّر ملائکه دلالت بر حرمت نمی‌کند و ممکن است که کار مکروه نیز مورد لعن و تنفّر ملائکه قرار بگیرد. ظهور این روایت در حرمت ضعیف است هرچند که سند خوبی دارد. متیقّن از حرمت چیزی است که قمار بر آن صدق کند، یعنی جایی‌که آلات قمار مع الرهان باشد و در جایی‌که مشکوک باشیم قمار بر آن صدق نمی‌کند و نمی‌شود حرمت را اثبات کرد.
روایت دیگر: «رَوَى عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَيْمُونٍ الْقَدَّاحُ [إماميّ ثقة] عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ (ع) قَالَ: اصْطَرَعَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ‘بَيْنَ يَدَيْ رَسُولِ اللَّهِ (ص) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): إِيهاً حَسَنُ خُذْ حُسَيْناً. فَقَالَتْ فَاطِمَةُ (س) يَا رَسُولَ اللَّهِ أَ تَسْتَنْهِضُ الْكَبِيرَ عَلَى الصَّغِيرِ! فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) هَذَا جَبْرَئِيلُ (ع) يَقُولُ لِلْحُسَيْنِ إِيهاً يَا حُسَيْناً [حُسَيْنُ‌] خُذِ الْحَسَنَ‌». [15]
مسابقه امام حسن (ع) و امام حسین (ع) در حضور پیامبر (ص) روایت شده است که این دو بزرگوار در حضور پیامبر (ص) و در حضور حضرت علی (ع) باهم مسابقه می‌دادند و نهی از این مسابقه‌ها نمی‌شد.
دلیل دوم: اصل
شهید ثانی (ره) می‌فرماید: جواز، موافقت با اصل است[16] .
مرحوم سبزواری (ره)[17] و آیت‌الله مکارم[18] هم همین مطلب را مطرح کرده‌اند و با توجه به اصل (اصالةالحلیة) تمام این مسابقات جایز هستند و این مسابقات هیچ اشکالی ندارند مگر مسابقه‌ای که قمار بر آن صدق کند که آن هم در دو صورت است یعنی آلات قمار مع الرهان باشد و مسابقه مع الرهان باشد. که چون اکثر علما این صورت دوم (مسابقه مع الرهان) را هم پذیرفته‌اند و تقریباً در این مورد اجماع وجود دارد بنابراین ما هم این را قبول می‌کنیم امّا موارد دیگر را قبول نمی‌کنیم.