مکاسب محرمه: مجسمه سازی، آلات لهو، قمار، محرّمات

یادداشت

لعب مع الرهان با غیر آلات قمار
بحث راجع به این بود که مراهنه و برد و باخت مالی با غیر آلات معده للقمار حرام تکلیفی است یا تنها حرمت وضعی دارد. صاحب جواهر فرمود حرمت تکلیفی ندارد. ولی ادّعای اجماع بر حرمت تکلیفی آن شده بود.
أدله روایی حرمت
روایت سوم (لعن ملائکه)
عمده استدلال به روایت عبدالرحمن بن سیابه بود:
مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ سَيَابَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ شَهَادَةِ مَنْ يَلْعَبُ بِالْحَمَامِ- قَالَ لَا بَأْسَ إِذَا كَانَ لَا يُعْرَفُ بِفِسْقٍ- قُلْتُ فَإِنَّ مَنْ قِبَلَنَا يَقُولُونَ قَالَ عُمَرُ هُوَ شَيْطَانٌ- فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ- إِنَّ الْمَلَائِكَةَ لَتَنْفُرُ عِنْدَ الرِّهَانِ- وَ تَلْعَنُ صَاحِبَهُ مَا خَلَا الْحَافِرَ وَ الْخُفَّ وَ الرِّيشَ وَ النَّصْلَ- فَإِنَّهَا تَحْضُرُهُ الْمَلَائِكَةُ- وَ قَدْ سَابَقَ رَسُولُ اللَّهِ ص أُسَامَةَ بْنَ زَيْدٍ وَ أَجْرَى الْخَيْلَ.[1]
گفته اند که لعن متراهنین معنایی جز حرمت ندارد.
مناقشه سندی
عبدالرحمن بن سیابه توثیق ندارد و تنها در تفسیر قمی آمده است که به نظر ما مهم نیست زیرا گفته ایم که معلوم نیست دیباجه از علی بن ابراهیم قمی باشد و شاهد آن این است که در دیباجه که می گوید ما از ثقات نقل می کنیم، در آخر دیباجه چنین تعبیر می کند که: حدّثنا ابوالفضل العباس حدثنا علی بن ابراهیم قمی: که معلوم نیست قائل این کلام کیست: علی بن حاتم قزوینی یا شخص دیگر. و نیز این کتاب تنها تفسیر قمی نیست و تفسیر دیگر هم در این کتاب آمده است که البته قدر متیقّن آن این است که تفسیر أبی الجارود و تفسیر علی بن ابراهیم قمی است.
جواب از مناقشه سندی
ولی چون ابن أبی عمیر از او نقل می کند ما او را ثقه می دانیم.
مناقشه دلالی
لعن ملائکه دلیل بر حرمت نیست و لعن ملائکه به این معنا است که نفرین می کنند که از رحمت خدا دور باشد ولی ثابت نمی شود که مستحقّ عذاب الهی است؛ در لغت برای لعن معانی ای ذکر می کند که أعم از حرمت است و روایات هم گاهی لعن را در مکروهات به کار برده است؛
لعن در لغت
در کتب لغت چنین آمده است:
1- مفردات راغب:
اللَّعْنُ: الطّرد و الإبعاد على سبيل السّخط، و ذلك من اللّه تعالى في الآخرة عقوبة، و في الدّنيا انقطاع من قبول رحمته و توفيقه، و من الإنسان دعاء على غيره: به دورکردن یک فرد لعن می گویند. گاهی عشیره ای فردی را طرد می کردند و به او لعین می گفتند. و گاهی طرد به این خاطر است که آن قبیله آن فرد را در شأن خود نمی بینند و لذا او را طرد می کنند. و لعین را عقاب نمی کردند ولی او را در جمع خودشان راه نمی دانند.
2-در معجم مقاییس اللغه:
اللام و العين و النون أصلٌ صحيحٌ يدلُّ على إبعادٍ و إطرادٍ. و لَعَنَ اللّهُ الشيطانَ: أبعدَه عن الخير و الجَنّة. و يقال للذِّئب لعين، و الرّجُل الطَّريد‌ لعين.
3-در صحاح:
اللَّعْنُ: الطردُ و الإبعادُ من الخير: ولی به معنای عذاب نیست.
4-بله در کتاب العین می گوید:
اللَّعْن: التعذيب، و المُلَعّن: المعذب، ولی در عین حال می گوید: و اللَّعِين المشتوم المسبوب، لَعَنْتُهُ: سببته. و به معنای ناسزا گفتن گرفته است. و لازمه حرام بودن استحقاق عقاب اخروی است نه ناسزا گفتن ملائکه. لذا ناسزا گفتن ملائکه نسبت به کسی که مراهنه انجام می دهد دلالت بر حرمت نمی کند.
5-نهایه ابن أثیر:
و أصل اللَّعْن: الطّرد و الإبعاد من اللّه، و من الخلق السّبّ و الدّعاء: و به معنای طرد از رحمت است
6-که در کتاب مجمع البحرین همین گونه معنا کرده است:
و اللعن: الطرد من الرحمة...و اللعن: الإبعاد، و كانت العرب إذا تمرد الرجل منهم أبعدوه منهم و طردوه لئلا تلحقهم جرائره فيقال لعن بني فلان.
گفته می شود که لعن به لحاظ لغت به معنای طرد و دور کردن از رحمت و ناسزا گفتن است که با حرمت ملازمه ای ندارد.
لعن در روایات
برخی از روایات هم تعبیر به لعن و ملعون کرده است در حالی که مورد روایت از مکروهات است؛
روایت أول
مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عَمْرٍو وَ أَنَسِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ فِي وَصِيَّةِ النَّبِيِّ ص لِعَلِيٍّ ع قَالَ: يَا عَلِيُّ لَعَنَ اللَّهُ ثَلَاثَةً آكِلَ زَادِهِ وَحْدَهُ- وَ رَاكِبَ الْفَلَاةِ وَحْدَهُ- وَ النَّائِمَ فِي بَيْتٍ وَحْدَهُ.[2]
روایت دوم
الْحِمْيَرِيُّ فِي قُرْبِ الْإِسْنَادِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ ع: أَنَّ النَّبِيَّ ص قَالَ لِأَصْحَابِهِ يَوْماً مَلْعُونٌ كُلُّ مَالٍ لَا يُزَكَّى مَلْعُونٌ كُلُّ جَسَدٍ لَا يُزَكَّى وَ لَوْ فِي كُلِّ أَرْبَعِينَ يَوْماً مَرَّةً فَقِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ أَمَّا زَكَاةُ الْمَالِ فَقَدْ عَرَفْنَاهَا فَمَا زَكَاةُ الْأَجْسَادِ فَقَالَ لَهُمْ أَنْ تُصَابَ بِآفَةٍ قَالَ فَتَغَيَّرَتْ وُجُوهُ الْقَوْمِ الَّذِينَ سَمِعُوا ذَلِكَ مِنْهُ فَلَمَّا رَآهُمْ قَدْ تَغَيَّرَتْ أَلْوَانُهُمْ قَالَ لَهُمْ هَلْ تَدْرُونَ مَا عَنَيْتُ‌ بِقَوْلِي قَالُوا لَا يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ بَلَى الرَّجُلُ يُخْدَشُ الْخَدْشَ وَ يُنْكَبُ النَّكْبَةَ وَ يُعْثَرُ الْعَثْرَةَ وَ يَمْرَضُ الْمَرْضَةَ وَ يُشَاكُ الشَّوْكَةَ وَ مَا أَشْبَهَ هَذَا حَتَّى ذَكَرَ فِي آخِرِ حَدِيثِهِ اخْتِلَاجَ الْعَيْنِ‌[3]
روایت می گوید جسدش ملعون است یعنی مورد عنایت خدا نیست.
روایت سوم
عَنْهُ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَمِّهِ قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَا يَرْتَدِفُ ثَلَاثَةٌ عَلَى دَابَّةٍ إِلَّا أَحَدُهُمْ مَلْعُونٌ وَ هُوَ الْمُقَدَّمُ‌[4]
روایت چهارم
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي الْخَزْرَجِ الْأَنْصَارِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ غُرَابٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ أَلْقَى كَلَّهُ عَلَى النَّاسِ مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ ضَيَّعَ مَنْ يَعُولُ.[5]
گاهی دیگران نمی گذارند شخص کاری انجام دهد و گاهی خود او می خواهد دیگران کار او را انجام دهند که این صورت مورد روایت است.
روایت پنجم
وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع كُلُّ امْرِئٍ تُدَبِّرُهُ امْرَأَةٌ فَهُوَ مَلْعُونٌ.[6]
روایت ششم
قَالَ وَ قَالَ ع مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ وَضَعَ رِدَاءَهُ فِي مُصِيبَةِ غَيْرِهِ.[7]
جزع و فزع ولو در مصیبت دیگران قطعاً حرام نیست و آنی که محل بحث است این است که زخم به خودش وارد کند یا موهای خود را بکند.
روایت هفتم
أَحْمَدُ بْنُ فَهْدٍ فِي عُدَّةِ الدَّاعِي عَنْ عَبْدِ الْمُؤْمِنِ الْأَنْصَارِيِّ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسَى ع قَالَ: الْمُؤْمِنُ أَخُو الْمُؤْمِنِ لِأَبِيهِ وَ أُمِّهِ- مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنِ اتَّهَمَ أَخَاهُ- مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ غَشَّ أَخَاهُ- مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ لَمْ يَنْصَحْ أَخَاهُ- مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنِ احْتَجَبَ عَنْ أَخِيهِ- مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنِ اغْتَابَ أَخَاهُ.[8]
روایت هشتم
وَ عَنْهُمْ عَنْ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ وَ غَيْرِهِ رَفَعُوهُ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع مَلْعُونٌ مَنْ تَرَأَّسَ مَلْعُونٌ مَنْ هَمَّ بِهَا- مَلْعُونٌ مَنْ حَدَّثَ نَفْسَهُ بِهَا.[9]
دنبال ریاست رفتن به خاطر ریاست در دین مذموم است.
روایت نهم
وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: مَنِ اسْتَوَى يَوْمَاهُ فَهُوَ مَغْبُونٌ- وَ مَنْ كَانَ آخِرُ يَوْمَيْهِ خَيْرَهُمَا فَهُوَ مَغْبُوطٌ- وَ مَنْ كَانَ آخِرُ يَوْمَيْهِ شَرَّهُمَا فَهُوَ مَلْعُونٌ- وَ مَنْ لَمْ يَرَ الزِّيَادَةَ فِي نَفْسِهِ فَهُوَ إِلَى النُّقْصَانِ- وَ مَنْ كَانَ إِلَى النُّقْصَانِ فَالْمَوْتُ خَيْرٌ لَهُ مِنَ الْحَيَاةِ.[10]
روایت دهم
مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ عُثْمَانَ الْكَرَاجُكِيُّ فِي كِتَابِ كَنْزِ الْفَوَائِدِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِيدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ قَالَ سَمِعْتُ الصَّادِقَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ ع يَقُولُ فِي حَدِيثٍ يَا يُونُسُ مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ آذَى جَارَهُ- مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ رَجُلٌ يَبْدَؤُهُ أَخُوهُ بِالصُّلْحِ فَلَمْ يُصَالِحْهُ- مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ حَامِلُ الْقُرْآنِ مُصِرٌّ عَلَى شُرْبِ الْخَمْرِ- مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ عَالِمٌ يَؤُمُّ سُلْطَاناً جَائِراً- مُعِيناً لَهُ عَلَى جَوْرٍ- «2» مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مُبْغِضُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ع- فَإِنَّهُ مَا أَبْغَضَهُ حَتَّى أَبْغَضَ رَسُولَ اللَّهِ ص- وَ مَنْ أَبْغَضَ رَسُولَ اللَّهِ ص لَعَنَهُ اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ- مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ رَمَى مُؤْمِناً بِكُفْرٍ- وَ مَنْ رَمَى مُؤْمِناً بِكُفْرٍ فَهُوَ كَقَاتِلِهِ- مَلْعُونَةٌ مَلْعُونَةٌ امْرَأَةٌ تُؤْذِي زَوْجَهَا أَوْ تَغُمُّهُ- وَ سَعِيدَةٌ سَعِيدَةٌ امْرَأَةٌ تُكْرِمُ زَوْجَهَا وَ لَا تُؤْذِيهِ- وَ تُطِيعُهُ فِي جَمِيعِ أَحْوَالِهِ إِلَى أَنْ قَالَ- مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ قَاطِعُ رَحِمٍ- مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ صَدَّقَ بِسِحْرٍ- مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ قَالَ الْإِيمَانُ قَوْلٌ بِلَا عَمَلٍ- مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ وَهَبَ اللَّهُ لَهُ مَالًا- فَلَمْ يَتَصَدَّقْ مِنْهُ بِشَيْ‌ءٍ أَ مَا سَمِعْتَ أَنَّ النَّبِيَّ ص قَالَ- صَدَقَةُ دِرْهَمٍ أَفْضَلُ مِنْ صَلَاةِ عَشْرِ لَيَالٍ- مَلْعُونٌ‌ مَلْعُونٌ مَنْ ضَرَبَ وَالِدَهُ أَوْ وَالِدَتَهُ- مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ عَقَّ وَالِدَيْهِ- مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ لَمْ يُوَقِّرِ الْمَسْجِدَ.[11]
تعظیم مسجد واجب نیست. بله هتک حرمت مسجد حرام است ولی تعبیر به عدم توقیر به جای هتک، عرفی نیست.
روایت دوازدهم
أَحْمَدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ الطَّبْرِسِيُّ فِي الْإِحْتِجَاجِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَعْقُوبَ الْكُلَيْنِيِّ رَفَعَهُ عَنِ الزُّهْرِيِّ أَنَّهُ طَلَبَ مِنَ الْعَمْرِيِّ أَنْ يُوصِلَهُ إِلَى صَاحِبِ الزَّمَانِ ع- فَأَوْصَلَهُ وَ ذَكَرَ أَنَّهُ سَأَلَهُ فَأَجَابَهُ عَنْ كُلِّ مَا أَرَادَ- ثُمَّ قَامَ وَ دَخَلَ الدَّارَ قَالَ فَذَهَبْتُ لِأَسْأَلَ- فَلَمْ يَسْتَمِعْ وَ مَا كَلَّمَنِي بِأَكْثَرَ مِنْ أَنْ قَالَ- مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ أَخَّرَ الْعِشَاءَ إِلَى أَنْ تَشْتَبِكَ النُّجُومُ- مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ أَخَّرَ الْغَدَاةَ- إِلَى أَنْ تَنْقَضِيَ النُّجُومُ وَ دَخَلَ الدَّارَ.[12]
گفته می شود که این روایات تنها در این ظهور دارد که حضرت آن ها را نفرین کرده است و یا بیان می کند که از رحمت خدا دور است. ولی ثابت نمی کند که گناه است و عقاب دارد.
خلاصه این که نه در لغت و نه در روایات لعن ظهور در عقاب و حرمت ندارد، مخصوصاً لعن ملائکه که ظریف اند و تاب دیدن کارهای مکروه را هم ندارند.
جواب از مناقشه دلالی (ظهور متشرّعی لعن در حرمت)
ولی انصاف این است که: این تعبیر ها در عرف متشرّعی ظهور در حرمت دارد. و ممکن است انسان متدیّن عادلی کار مکروهی انجام دهد و هر مکروهی هم جایز است و معنا ندارد او را لعن کنند. گاهی فعل ملعون است و گاهی جسد ملعون است و گاهی شخص ملعون است و قرینه داریم. ولی گاهی شخص ملعون است و قرینه نداریم که در عرف متشرّعی ظهور در حرمت دارد: انّ الملائکه تنفر عند الرهان و تلعن صاحبه و ظاهر لعن ملائکه فضلاً از لعن پیغمبر و خدای متعال، در حرمت است و حداقل عقلاء احتجاج می کنند: امام قدس سره بیانی دارند که ظهور أمر در حرمت نیست ولی عقلاء در موارد أمر مولا احتجاج می کنند وحجّت عقلائیه است و این جا هم بعید نیست این را بگوییم که وقتی روایت می گوید که ملائکه صاحب رهان را لعن می کند عقلاءً مستحقّ عقاب خواهی بود و حجّت عقلائی است که دیگر عموم دلیل برائت نمی تواند رادع آن باشد.
این عمده دلیل ما بر حرمت شرط بندی است.
نکته: و معیار در حرمت، رهان و برد و باخت است و صدق لعب لازم نیست. بله ما در بحث قمار این را گفتیم که مرحوم استاد در صدق قمار، لعب را شرط می دانند ولی در حرمت رهان، صدق لعب لازم نیست و شرط بندی کننده ملعون ملائکه است.
رهان در صورتی است که بازنده به برنده چیزی بدهد ولی اگر شخص ثالث جایزه بدهد جزماً یا احتمالاً رهان صدق نمی کند که در صورت شک برائت جاری می کنیم.
اگر بگویند که شرط شرکت در این بازی این است که مقداری پول بدهند و بعد کسی که این بازی را برگزار می کند بگوید من به برنده جایزه می دهم که مشکلی ندارد: انما یحلّل کلام و یحرّم کلام. ولو پول آن را از خود شرکت کنندگان به بهانه ای گرفته اند.
ولی اگر با خود مؤسسه شرط بندی کنند حرام است مثلاً: قراردادی با مخابرات بسته اند که هر کس با این شماره در فلان ساعت زنگ بزند قیمت بیشتری از او بگیرید بعد اعلام می کنند که ما قرعه کشی می کنیم و به اسم هر کسی آمد به او جایزه می دهیم که این شرط بندی با مؤسسه است که به قید قرعه از او جایزه بگیرد. مثلاً ده هزار تومان با تلفن زدن به او می دهید و شرط می کنید و لذا اگر قرعه به نام شما در نیامد و به شما جایزه را ندادند شما شکایت می کنید.
فعلاً به این نتیجه رسیدیم که رهان که امروز به شرط بندی و قرارداد برد و باخت مالی معنا می کنند ولو صدق قمار نکند حرام تکلیفی است.
أما راجع به پولی که گرفته می شود که آیا مطلقاً حرام است یا در آن تفصیل است که روایاتی دارد و بحث جدیدی است که بعد مطرح می کنیم: امام ره در مثل ثمن الخمر و أجر المغنیه فرموده اند که اگر صاحب مال که پول را می دهد راضی هم باشد باز حرام است.