اندیشه‌ها و اندیشه وران/ گزارشی تحلیلی از دلیل عقل در اصول فقه شیعه

توضیح

هم بر این پایه جای این نکوهش بر مخالفان تحسین و تقبیح عقلی و استنباط احکام از رهگذر این تحسین و تقبیح وجود ندارد که «آنچه شما می‌گویید معنایش انکار نبوت و رسالت است»؛ زیرا اگر کسی کارکرد عقل در حوزه عقاید و درک مباحث کلامی را انکار کند شاید انکارش چنین معنایی داشته باشد، اما انکار علم به اعتبارات شرعی که تنها از رهگذر اعلام شارع ممکن است، به طریق عقل، کجا به انکار نبوت بازمی‌گردد؟ جالب است که مرحوم مظفر با آن که می‌خواهد بر حجیت عقل به عنوان یکی از «حجت»ها در عرض کتاب و سنت برای استنباط احکام دلیل بیاورد سرزنشی را متوجه مخاطبان می‌کند که گویا آنها اساسا پدیده‌ای به نام عقل را نمی‌شناسند و توجه ندارند که «العقل ما عبد به الرحمن»! 47 پسین‌ترین نمونه، سخن هاشمی در تقریرات شهید صدر است که با اشاره به دیدگاه محدثان در نپذیرفتن پاره‌ای از مدرکات عقل می‌نویسد: ممکن است دو نقض بر این وارد شود: 1 ـ این که اگر دلیل عقلی برای ایجاد یقین، حتی یقین اصولی، از کار بیفتد و منشأ این یقین فقط به دلیل شرعی محدود منحصر شود، چگونه و به چه وسیله اصل وجود شارع و شرع را اثبات می‌کنیم و درباره ادله عقلیی که اصول دین را به وسیله آنها اثبات می‌کنیم چه می‌تواند گفته شود؟48 البته نویسنده پس از طرح نقض دوم هر دوی این نقضها را مردود می‌داند و چنین تصریح می‌کند: ظاهرا هیچ یک از این دو نقض بر محدثان وارد نیست، زیرا آنها درصدد این نیستند که کاشفیت دلیل عقلی را، به کلیت و به جزئیات و تفاصیل، انکار کنند، بلکه آنان درصدد انکار ادله عقلیی هستند که ویژگی نظری تجریدی دارند و در علم کلام و فلسفه و گاه اصول به کار گرفته می‌شود.
واژه‌های کلیدی: عقل، فقه، حکم، دلیل عقل، حکم شرعی، حجیت، استنباط احکام، حکم عقل.