تحول نهاد وقف و دورنماى آینده آن؛ مطالعه تطبیقى – تاریخى

توضیح

1. مقدمه: در کشور ما «نهاد وقف‏» هم از نظر چهره عبادى و قصد تقرب در آن و هم از جهت اقتصادى، اهمیت فراوانى دارد; چندان‏که مى‏توان گفت در طول تاریخ، یکى از وسایل عمومى‏شدن مالکیت‏خصوصى و توزیع عادلانه ثروت و حفظ میراث فرهنگى و شعایر مذهبى بوده است. با وجود این، حبس عین مال موقوف، بویژه در مورد املاک، سبب شده است که بخشى از سرمایه ملى از گردش بیفتد و بى‏مبالاتى متولیان وقف و اختلاف موقوف علیهم، این نهاد مفید حقوقى و اجتماعى را از اثر مطلوب خود منحرف سازد و باعث ویرانى املاک کشاورزى شود. دشوارى فروش مال موقوف و استثنایى بودن موارد «تبدیل به احسن‏»، آرمانهاى واقف و حکمت تشریع وقف را خنثى مى‏کند و ضرورت بازنگرى در قواعد سنتى را با حفظ موازین شرعى آشکار مى‏سازد; در حالى که بنیادها و مؤسسه‏هاى خیریه امروز جهان، با بهره‏مندى از دو مفهوم زیر، از عیوب نهاد وقف پرهیز کرده‏اند و سرمایه در درون دارایى بنیاد، گردش طبیعى خود را دارد. این دو مفهوم عبارتند از: 1) «شخصیت‏حقوقى‏» بنیاد و تعلق اموال به این شخصیت; 2)مفهوم نهاد کلى دارایى و استقلال آن در برابر اجزاء دارایى.
2. دلایل و اهداف: هر دو مفهوم «شخصیت‏حقوقى‏» و «دارایى‏» در حقوق کنونى ما وجود دارد: شخصیت‏حقوقى موقوفه به‏تدریج در فقه شکل گرفت و شناخته شد و قانون اوقاف آن را رسمى کرد. مفهوم دارایى کلى و مستقل از اجزاء نیز، که خود شاخه‏اى از شخصیت‏حقوقى اموال است، امروز از امور بدیهى است. پس، ذهن کنجکاو در برابر این پرسش قرار مى‏گیرد که چرا ما با استفاده از ابزارهاى نو به بازنگرى قواعد سنتى و از جمله «حبس عین‏» نپردازیم و نقص این نهاد مفید را همچون بنیادهاى خیریه در جهان برطرف نسازیم؟
طرح «تحول مفهوم وقف و دورنماى آینده آن‏» تلاشى است‏براى نزدیک ساختن مفهوم وقف به بنیادهاى خیریه با حفظ موازین فقهى; و همه ابداع و ابتکار در این تلفیق و همگامى است و مى‏تواند نظام حقوقى وقف را دگرگون سازد و کاربرد اقتصادى و ادارى فراوان داشته باشد.
3. موضوعات و عناوین کلى: 1)انگیزه‏هاى روانى و اجتماعى وقف 2)تاریخ شکل یافتن فکر شخصیت‏حقوقى وقف در فقه و بازتاب آن در قوانین کنونى 3)تحول هدفها و نیازهاى عمومى 4)شیوه وقف و اثر این تحول در وقف و بیهودگى حبس عین 5)ساختار بنیادهاى خیریه در کشورهاى دیگر.