تعامل علم اقتصاد و مکتب اقتصاد اسلامی

توضیح

شهید صدر، در کتاب جاودانی خود «اقتصادما» مکتب اقتصادی اسلام را تعریف و توصیف کرده و با روش ابتکاری خود خصوصیات آن را کشف و ارائه می کند. به نظر ایشان علم اقتصاد پدیده های اقتصادی را تبیین و تفسیر می کند و مکتب اقتصادی راه و رسم زندگی اقتصادی را نشان می دهد. وی همچنین تأکید می کند که علم اقتصاد ممکن است یک مسأله یا رفتار اقتصادی را هم تحلیل و بررسی کند و هم به شناسایی مکتب و ارزشگذاری آن بپردازد؛ منتها شیوه ای که این دو معرفت برای شناخت و ارائه راه حل به کار می برند متفاوت است. آنچه علم اقتصاد را از مکتب اقتصادی متفاوت می گرداند موضوع آنها نیست، بلکه روشی است که برای شناخت و تحلیل آنها به کار برده می شود.با توجه به اشتراک موضوع در علم و مکتب اقتصادی و تفاوت آنها در روش شناخت، این سؤال مطرح می گردد که آیا فرآیند شناخت در این دو رشته معرفت کاملاً از هم مستقل است یا تعاملی میان آنها روی می دهد؟ علم اقتصاد با توجه به نوع و شرایط بازار راه حلهای کارآمد را برای تصمیم گیرندگان مشخص می سازد. مکتب اقتصادی اسلام، به گفته شهید صدر، راه حلهای عادلانه را برای ایشان تبیین می گرداند. آیا میان راه حلهای کارآمد و عادلانه هیچ ارتباطی وجود دارد؟ آگاهی از این ارتباط برای تمام مسلمانان بسیار مهم است زیرا اولاً بسیاری از مشکلات «دنیایی» ایشان عینی و تجربی است. ثانیاً مکتب اسلام دنیا را مزرعه آخرت معرفی می کند؛ رستگاری اخروی با تلاش برای بهره گیری و بهره رساندن در زندگی دنیایی به دست خواهد آمد. پس مسلمانان در این دنیا برای انجام «تکلیف الهی» که همان «آباد ساختن زمین» و «کسب رزق» و «مسابقه در خیرات» است باید به «نظم و تدبیر امور معیشتی خود» بپردازند و از «علم حتی اگر در چین باشد» استفاده کنند و راههای کارآمد تأمین معاش خود را بیابند؛ چه، «الاقتصاد نصف العیش» از سوی دیگر در همین زندگی دنیایی باید قسط را جاری سازند و شیوه های عادلانه تولید و توزیع ثروت و درآمد را به کار گیرند تا در آخرت روسفید باشند. آیا اگر ایشان با تلاش علمی خود راه حلهای کارآمد را بیابند و آنها را عملی سازند عدالت را نیز به اجرا درآورده اند؟ آیا همه راه حلهای کارآمد عادلانه است یا هیچ وجه مشترکی با هم ندارند یا حالت سومی وجود دارد و برخی از راه حلهای نخست مصداق راه حلهای اخیر نیز می باشند؟ هدف این مقاله تبیین ارتباط و تعامل میان علم اقتصاد و مکتب اقتصادی اسلام است. برای رسیدن به این هدف بدیهی است که معرفت های علمی و مکتبی باید تعریف و تشریح شوند تفاوتهای آنها و روشی که در شناخت به کار می برند روشن گردد. بدین جهت روش شناخت در علم اقتصاد در بخش اول این مقاله توضیح داده می شود. در بخش بعد مکتب اقتصادی اسلام از زبان شهید صدر بازگو می گردد. عدالت اقتصادی که به گفته شهید یاد شده هدف مکتب اسلام است معرفی شده و با تعریفی که شهید مطهری برای عدالت اجتماعی در اسلام ارائه داده تطبیق داده می شود. پس از نشان دادن تطابق تعاریف و مصداقهای عدالت اقتصادی و اجتماعی از دیدگاه آن دو عالم دین، ارتباط راه حلهای عادلانه حاصل شده از این تعاریف با راه حلهای کارآمد به دست آمده از تحلیل های علمی مقایسه و نشان داده می شود که در شرایط بازارهای اسلامی اگر توزیع اولیه منابع «عادلانه» صورت گرفته باشد، مقدار و قیمتی که در این بازار برای کالاها و عوامل تولید تعیین می شود کارآمد و عادلانه خواهد بود.در قسمت دیگر مقاله کمکهایی که علم اقتصاد از مکتب اقتصادی اسلام برای یافتن راه حلهای کارآمد می گیرد تشریح خواهد شد. در قسمت بعد کمکهایی که مکتب از علم اقتصاد برای حل مشکلات اقتصادی از قبیل فقر، بیکاری، تورم، حفظ محیط زیست و غیره می گیرد تا مردم را به راه سعادت و کمال ارشاد نماید ارائه خواهد شد.یکی از نتایج حاصل از این بررسی روش انجام تحقیقات تجربی در چهارچوب مکتب اقتصادی اسلام و همچنین اطمینان از نتیجه بخش بودن یافته های آن است. با این روش می توان مشکلات اقتصادی کشورمان و سایر کشورهای اسلامی را مورد تحقیق قرار داد و به یافتن راه حلهایی که هم از نظر معیارهای علمی و هم ملاکهای ارزشی قبول شدنی باشند امید داشت.