جریان قاعدۀ نفی ظلم در فقه عدلی‌ مسلک

توضیح

عدلیه؛ شیعه و معتزله، عدل الهی را از اصول اعتقادی خویش می‌شمارند و در بیان این اصل، عدل و ظلم را در چارچوب حُسن و قُبح عقلی، دو مفهوم خردمحور مى‏دانند. بر این اساس، خداوند هیچ‌گاه کردارى را که عقل آن را ستم بداند انجام نمى‏دهد؛ همچنین هیچ‌گاه برخلاف دادگرى و عدالتِ خردیاب حکم نخواهد کرد. جریان این اصل کلامى در فقه شیعى نتیجۀ مهمی را به‌همراه خواهد داشت؛ هر حکم فقهی که به ظلم بینجامد منتفى و ملغى است. فقیهان شیعه به این قاعدۀ فقهی تصریح کرده‌اند و آن دسته از احکام یا نظریات فقهى را که خرد جمعى و مستقل بشری آن را مصداق ظلم دانسته، از شریعت اسلامی نفی کرده‌اند. این قاعده در ابواب فقه، قواعد فقهی و اصول فقه جریان می‌یابد؛ احکام تکلیفی و وضعی آن دسته از عبادات و معاملات را که مستلزم ظلم هستند سلب می‌کند. همچنین می‌تواند در برخی فروض پشتوانۀ قواعد فقهی همچون نفی ضرر، نفی حرج و قاعدۀ عدل و انصاف باشد. توجه بیشتر به قاعدۀ نفی ظلم می‌تواند راهگشای بسیاری از گره‌های موجود در ابواب و احکام فقهی، از جمله احکام جنگ، ربا، ازدواج و طلاق و حق تألیف و طبع باشد. پژوهش در این قاعده، پاسخ‌ به این پرسش است که قاعدۀ نفی ظلم چه آثاری در اصول فقه، قواعد فقهی و فروعات فقهی تأثیرگذار در حقوق اسلامی درپی دارد.
واژه‌های کلیدی: اصل عدل الهی، حسن و قبح عقلی، فقه دادگر، قاعدۀ نفی ظلم، نفی ضرر و حرج