حریم‌های ربا در فقه اسلامی؛ دلالت‌هایی برای الگوی بانکداری اسلامی

توضیح

حرمت ربا به‌عنوان یکی از احکام مسلّم اسلامی مورد پذیرش است، ولی در اینکه ربای محرم چیست و اقسام آن کدام است؟ اتفاق‌نظر وجود ندارد، قدر متیقن از آن قرض به‌شرط زیاده‌ است، ولی در روایات اسلامی موارد متعددی به‌عنوان ربا تحریم شده است که به‌ظاهر این ماهیت را ندارد، باید دید مبنای تحریم در این موارد چیست؟ ‌آیا ربا یک ماهیت دارد که همه این موارد و از‌جمله قرض ربوی مصادیق آن مفهوم کلی هستند؟ یا اینکه ماهیت ربا منحصر در قرض ربوی است که در این صورت‌ باید دید تحریم موارد دیگر چه مبنایی دارد؟ پاسخ به این پرسش نقش بسیار کلیدی در طراحی و ارزیابی عملیات بانکی دارد، اگر ربا منحصر به قرض باشد، می‌توان تسهیلات را در قالب قراردادهای دیگری تنظیم کرد که دریافت زیاده مطابق التزام اصلی مانعی ندارد‌ ولی‌ بنا بر نظر دیگر موارد مذکور ماهیت ربوی دارد، و باید از آن احتراز کرد، پژوهش پیشِ‌رو به روش استقرا‌ و تحلیل موارد به این نتیجه رسیده است که تحریم ربا‌ تنها در قرض ربوی توجیه حقوقی و عقلی دارد و در موارد دیگر ماهیت و مفهوم ربا وجود ندارد، در‌عین‌حال دلیل تحریم ‌آن در روایات نوعی ارشاد و دلالت بر ایجاد حریم برای رباست تا ربای قرضی را به موارد دیگر تبدیل نسازند، و ماهیت ربا‌ را در فرم‌ها و قالب‌های بعضاً نوپدید پیاده نسازند، امری که امروزه در طراحی نظام مالی و بانکداری اسلامی‌ مغفول افتاده است.
واژه‌های کلیدی: ربا، قرض ربوی، حریم‌های ربا، بانکداری اسلامی