قواعد رفتاری در اقتصاد اسلامی مفهوم، ویژگی ها، رویکردهای نظری و مبانی عملی

توضیح

هدف اقتصاد اسلامی، تثبیت و قاعده‌مند شدن رفتارهای اقتصادی، در چارچوب هنجارهای اسلامی است: «لِیقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْط»؛ بنابراین، بررسی مفهوم و ویژگی‌های قواعد رفتاری و تبیین مبانی و رویکردها به آن در بخش‌های مختلف اقتصاد اسلامی، ضرورت دارد. مقاله حاضر، با بهره‌گیری از ابزارهای تحلیل فقهی و اقتصادی، این دغدغه را دنبال می‌کند. طبق یافته‌های تحقیق، قاعده رفتاری، معادل مفهوم «معروف» در شریعت است و می‌توان برای آن شش ویژگی برشمرد: معناداری، ثبات نسبی و پویایی تدریجی، ابتنا بر احساس نیازِ ناشی از باورها و عواطف، اتکا به تثبیت سازوکار و زمینه‌های نهادی، امکان تحقق آگاهانه یا خودجوش و قابلیت قضاوت. در اقتصاد هنجاری اسلامی، قواعد رفتاری در چارچوب الگوهای پویا، ضوابط شرعی باثبات و سیاست‌های متغیر ارائه می‌شود. در اقتصاد اثباتی اسلامی، قواعد رفتاری در قالب کشف سازوکارهای موجود، تعیین نسبت آن با هنجارهای اسلامی و استظهار رفتارهای مکلفین شناخته می‌شود. در اقتصاد سیاستی اسلامی، مبتنی بر ضوابط شریعت در رفتارسازی، الگوهای تثبیت یا تغییر قواعد رفتاری متناسب با هنجارهای اسلامی، جستجو می‌شود. قواعد رفتاری اقتصادی مدنظر اسلام، متکی بر مبانی دینی چون استخلاف و استعمار در تولید، تسخیر و اخوّت در توزیع و اعتدال و کفاف در مصرف، قابل تحقق است.
واژه‌های کلیدی: قاعده رفتاری، معروف، اقتصاد اسلامی، هنجاری، اثباتی، سیاستی.