مبانی نظری اقتصاد اسلامی مال و حدود آن در تصور اسلامی

توضیح

مسئله مال و حدود و ثغور آن از جمله مواردی است که کمتر به آن توجه شده است که عمدتا پاسخ به سؤالاتی نظیر اسلام به مال و مالکیت چگونه می‌نگرد؟ در مکتب اسلام کسب مال در چه کیفیت و کمیتی مجاز است؟ پی‌آمد افزون بر حد «قوامی»(1) بر آن چیست؟ و... حال آنکه تعهد دینی ما بر آن است که آنچه اسلام در حد و تعریف مال گفته است در نظر داشته باشیم و چه در عمل و چه در تعیین مصداق از آن تجاوز ننماییم. اسلام مال را با صفت‌هایی چون «قوام» و «قیام» برای زندگی مردم و وسیله سامانیابی خلق و اصلاح امور زندگی معرفی کرده است. از این توصیف‌ها، تعریف اسلامی مال و مفهوم آن و آنچه را اسلام مال می‌نامد، و احکامی که برای آن معین می‌کند به دست می‌آید. گردش مال باید در بین همه مردم صورت گیرد و اسلام گردش مال در دست عده‌ای قلیل را منع می‌کند و نقش حکومت را در این موضع بسیار تعیین کننده برمی‌شمرد. اسلام مال را امانت الهی در دست مردم و از آن خداوند برمی‌شمرد. و لذا محدودیت‌هایی برای مصرف اموال قائل می‌گردد. در نظر اسلام مال اگر از موضع قوامی و قیامی خود خارج گردد، عاملی است برای فروپاشی جوامع بشری، و در غیر این صورت پشتوانه‌ای برای صاحب زندگی خواهد بود. در اسلام حفظ حد اعتدال و قوام مال بسیار اهمیت دارد. به طوری که در منطق اسلام اگر مال به هر صورت و در هر محیط، زیاد شود، آن مال به صورت ضد مال درمی‌آید. و مال به شکل تکاثری حرام و غیرمشروع بوده و وسیله‌ای برای تباهی و استثمار توده‌ها است. اهمیت بحث هم از همین مواضع آشکار می‌گردد، چرا که آثار ناهنجار عدم توجه به حدود کمی و کیفی مالکیت (مکاسب محرمه)، و حفظ حدود آن، بر گرده توده‌ها قرار گرفته و توازن اجتماع را برهم می‌زند، و آگاهی نسبت به این حدود از مباحثی است که اهمیت مال، گردش و حدود آن را در جامعه ـ چه در بعد فردی و چه در بعد اجتماعی ـ روشن می‌سازد و پایه‌گذار مکتب اقتصادی اسلام می‌شود.
واژه‌های کلیدی: تعریف مال، حدود مال، گردش مال، قوام مال، حرمت مال، مالکیت، حدود مالکیت.