مفهوم‌شناسی ضرر و ضرار (با رویکردی به آرای آیت‌الله سید احمد مددی موسوی)

توضیح

قاعده «لاضرر» از قواعد پرکاربرد در فقه اسلامی و امامی است. رواج سنت تک‌نگاری‌هایی در این موضوع در چند قرن اخیر از اهمیت این قاعده در فقه امامیه حکایت دارد. یکی از مسائل زیربنایی در برداشت‌های فقهی از این قاعده، شناخت مفاد مادّه «ض ر ر» و دو واژه «ضرر» و «ضرار» است که در میان فقها و لغویان معرکه آرا شده است. مفاد مادّه «ض ر ر»، «نقص» یا «سوء حال» و گاه هر دوی آنهاست؛ ولی در دو واژه «ضرر» و «ضرار» تنها عنصر «نقص» مأخوذ است. براساس این تحقیق، واژه «ضرر» اسم مصدر باب «تفعل» و به معنای «حالت تضرر» است که مفهومی اشتقاق‌ناپذیر است. از این‌رو برای مشتق کردن معانی از آن، گاه از معانی اسمی استخدام می‌شود و گاه از هیئاتی همچون هیئت باب «مفاعله» استفاده می‌شود. در میان نظریات مطرح درباره مفاد باب «مفاعله»، نظریه محقق اصفهانی مبنی بر اخذ عنصر «تصدی» و نیز نظریه استعمال آن برای افاده معانی اشتقاق‌ناپذیر، که نظریه ابداعی استاد مددی است، اقرب به صحت است. براساس دلالت باب «مفاعله» بر عنصر تصدی، دلالت آن بر مشارکت و انجام دادن افعال طرفینی، سیاقی است، نه لفظی.
واژه‌های کلیدی: ضرر، ضرار، قاعده لاضرر، محقق اصفهانی، نجم‌الأئمه رضی، ابن‌منظور، سید احمد مددی موسوی