نظریه های بهره و ربا

توضیح

جله وزین «نقدونظر» در شماره 12 خود، با چاپ مقاله‏ای تحت عنوان «تفاوت ربا و بهره بانکی‏» از جناب آقای دکتر موسی غنی‏نژاد، زمینه را برای گفتگویی علمی پیرامون یکی از موضوعات مهم اقتصادی فراهم نمود. نویسنده مقاله با ارائه نظریه‏ای مبنی بر تفاوت ماهوی ربا و بهره نظام سرمایه‏داری معتقد است که تلاش برای تغییر نظام بانکی کشورهای اسلامی در جهت‏حذف بهره و کوشش برای ارائه الگوهای بانکداری بدون بهره، همگی ناشی از یکسان انگاشتن بهره و رباست و چون این پندار صحیح نیست پس همه این تلاشها و کوششها بی‏مورد و غیر لازم خواهد بود. جایگاه علمی نظریه‏پرداز و برخورداری مقاله از روش بحث علمی و منطقی، انگیزه‏ای شد تا این جانب ملاحظات و نظرات خود را درباره آن، در قالب مقاله‏ای تحت عنوان «بهره بانکی همان رباست‏» در اختیار مجله قرار دهم که در شماره بعدی به چاپ رسید. برخورد محققانه و عالمانه نویسنده با نظرات مذکور و اعلام آمادگی ایشان برای استمرار گفتگو، در مقاله‏ای تحت عنوان «بحثی در مبانی معرفتی تفاوت ربا و بهره بانکی‏» که در شماره اخیر نقدونظر (16-15) چاپ شده، سبب شد تا این جانب فرصت را مغتنم شمرده، نوشتاری تهیه کنم و از این پیشنهاد گفتگو عملا استقبال کنم.
پیش از شروع بحث، بیان چند نکته را مناسب می‏دانم: نخست، از تواضع و ادب جناب آقای غنی‏نژاد تشکر می‏کنم که با وجود گرفتاریهای علمی، فرصتی را برای مطالعه دقیق مقاله «بهره بانکی همان رباست‏» گذاشتند و با طبع کریمانه‏شان صراحت قلم من را به دل نگرفته، بلکه آن را حمل بر اجتناب نویسنده از حاشیه رفتن کرده‏اند. همچنین از این که با طرح عمیق‏تر موضوع، فضای مناسب‏تری برای بحث و گفتگو فراهم نموده‏اند، خوشحالم و امیدوارم با پی‏گیریهای حقیقت‏جویانه به نتایج مطلوبی برسیم. دوم این که، در مباحثات طلبگی رسم بر این است که جهت اجتناب از تکرار مطالب و طولانی شدن بحث، مسائل مورد قبول دو طرف، به طور صریح اعلام می‏گردد; و از این جهت از استاد ارجمند، جناب آقای غنی‏نژاد، گله دارم که در نوشتار دوم خویش، در عین حال که می‏نویسند: «از تذکرات فاضلانه ایشان درباره تاریخ اقتصادی صدر اسلام نکات جالبی آموختم که جای سپاس فراوان دارد» (1) هیچ اشاره‏ای ندارند که از مطالب مذکور چیزی را هم قبول کرده‏اند یا نه. این ابهام، موجب تکرار برخی از مباحث‏خواهد شد که پیشاپیش عذر می‏طلبم. نکته سوم این که، بحث درباره حرمت‏یا حلیت‏بهره بانکی به شکلهای مختلفی می‏تواند مطرح شود، که از جهت روش استدلال و نتایج فقهی مترتب بر آن متفاوت هستند و خلط آنها بحث را همانند کلاف سردرگمی می‏کند که شروع و پایان آن معلوم نمی‏شود. بر این اساس، گفتگو را با بیان نظریه‏های قابل طرح پیرامون ربا و بهره آغاز می‏کنم و از جناب دکتر غنی‏نژاد نیز استدعا دارم که مدعا و روش بحثشان را مشخص کرده، متناسب با آن استدلال کنند.