نقش‌یابی عدالت در اجتهاد فقهی در پرتو بررسی چالش حکمت‌انگاری عدالت در خطابات قرآنی

توضیح

بنابر برخی دیدگاه‌ها، عدالت به‌مثابۀ قاعده فقهی می‌تواند در اجتهاد فقهی و استنباط احکام شرعی نقش داشته باشد. اما باید گفت ادلۀ قرآنی در مقام بیان جعل حکم نیست و فراتر از حکمت احکام نخواهد بود. جای این ادله فقط در ملاکات احکام است. روشن است که با حکمت احکام نمی‌توان دست به استنباط زد. حکمت فقط علت جعل است و آنچه علت حکم و قید موضوع در مرحلۀ جعل است، می‌تواند تأثیری در استنباط داشته باشد. برخی فقیهان معاصر به‌منظور انکار قاعده‌مندی عدالت اشکالاتی بیان کرده اند که بدان‌ها پاسخ گفته شده است. در بررسی چالش حکمت‌انگاری عدالت باید گفت دیدگاهی وجود دارد که به نقش‌یابی حکمت در فرایند استنباط پرداخته است. در این دیدگاه، حکمت و علت در تعمیم‌بخشی تفاوتی با یکدیگر ندارند و تنها فرق میان آن‌دو این است که حکمت، برخلاف علت، مخصِّص نیست. همچنین عدالت حتی به‌عنوان ملاک می‌تواند در فعلیت احکام غیرتعبدی دخالت داشته باشد. البته، اطلاق قاعدۀ فقهی بر تأثیر ملاک بر گسترۀ احکام غیرتعبدی متداول نیست. برای گذر از دوگانه علت/ حکمت، عدالت می‌تواند هدف شریعت باشد. دراین‌صورت، با نقد متنی، روح روایات باید با عدالتی که در قرآن آمده، توافق داشته باشد.
واژه‌های کلیدی: عدالت، قاعدۀ فقهی عدالت، حکمت احکام، ملاک احکام، احکام غیرتعبدی، هدف شریعت