بررسی تطبیقی مبانی مشروعیت حکومت از دیدگاه علامه نائینی و شیخ فضل‌الله نوری

توضیح

انقلاب مشروطیت یکی از تحولات مهم دوران معاصر کشورمان است که بدنبال آن رژیم جدید سلطنتی تاسیس شد. مشروعیت رژیم جدید سیاسی در تطبیق آن با مبانی اسلامی مورد اختلاف علماء بود. گروهی انقلاب مشروطه و هدف آن را با مواضع اندیشه دینی مطابق دیدند، در مقابل گروهی مشروطیت و نهادهای آن را با مبانی نظری اندیشه سیاسی شیعی مغایر می‌دیدند، نماینده این در رویکرد متفاوت فقهی در مورد مبنای مشروعیت حکومت مشروطه دو فقیه بزرگ عصر مشروطه شیخ فضل‌الله نوری و علامه نائینی می‌باشند. که به بررسی مقایسه‌ای این دو نظریه پرداخته شده است . در زمینه حاکمیت شیخ نوری با پافشاری بر نظریه ولایت انتصابی فقیه در امور حسبیه و سلطنت مسلمان ذی شوکت در عرفیات خواهان اجرای احکام شرع می‌باشد. در حالیکه علامه نائینی بنیان را به مشارکت مردم در اداره امور کشور و بر رایزنی با خردمندان امت می‌داند. نظام نمایندگی را بهترین شیوه حکومتی در آن زمان دانسته و اذن فقها و نظارت آنها را برای مشروعیت دینی نظام سیاسی کافی می‌داند. در بعد مشارت سیاسی دیدگاه شیخ نوری با هیچکدام از شاخصهای فرهنگ مشارکتی بر نمی‌تابد ولی تالیف حکم الهی و حق مردم وجهه نظر اصلی علامه نائینی می‌باشد. از دیدگاه شیخ اهرمهای نظارتی بر قدرت سیاسی نیز در مکانیسم‌های درونی چون فقاهت و عدالت دور می‌زند اما علامه تاکید زیادی بر شکل و مکانیسم‌های بیرونی نهادینه شده مراقبت و نظارت دارد. تدوین قانون اساسی نیز با نظر و اندیشه شیخ همخوانی ندارد و جعل قانون را مخالف اصل نبوت تلقی کی‌کند ولی از دیدگاه علامه صرف نوشتن قانون اساسی نمی‌تواند در لسان اخبار، بدعت بحساب آید بلکه از باب مقدمه واجب می‌گردد. در نگرش به آزادی شیخ اساس آزادی را در اطاعت و تعبد از احکام شرع می‌داند ولی در اندیشه سیاسی علامه نائینی بواسطه ملاکهایی چون مشارکت مردمی، عدم تمرکز قدرت سیاسی، وجود قانون اساسی می‌توان آزادیهای سیاسی و اجتماعی را مطرح کرد. در مجموع در مواجهه دو فقیه با مفاهیم سیاسی جدید از یک طرف شاهد ایدئولوژی نخبه‌گرایانه و نظریه دوقطبی حکومت از طرف شیخ برای تحقق احکام شرع می‌باشیم و از طرف دیگر علامه نائینی برای نخستین بار تا حدودی آزادی و حق حاکمیت مردمی را در کنار ولایت فقیهان در بستر دین هموار نمود.
واژه های کلیدی: نائینی، محمدحسین، فضل الله نوری، بررسی تطبیقی، مشروعیت، حکومت